Wymowa i językowe ukształtowanie tekstu w "Rozdziobią nas kruki, wrony..."

Wymowa i językowe ukształtowanie tekstu Żeromski ustosunkował się do klęski powstania, wskazując w tle walki narodowowyzwoleńczej obraz stosunków społecznych w Polsce. W utworze można wyczuć oskarżycielski ton pretensji o zaniedbanie ludu i doprowadzenie do klęski powstania z powodu nielicznego udziału tej warstwy. Szlachta zostaje obciążona winą za brak świadomości narodowej i moralny upadek chłopów. Karygodne zachowanie nędzarza jest wynikiem pogardliwego stosunku do ludu, niedoceniania go jako grupy zdolnej wpływać na losy kraju. Zbezczeszczenie zwłok powstańca wynika z ciemnoty i nędzy chłopa. W tej sytuacji nie jest on zdolny do uczuć wyższych. Liczy się dla niego najdrobniejsza korzyść materialna, nie idea wyzwoleńcza i przyszłość ojczyzny, ponieważ nie ma o tym żadnej wiedzy. Krzywdzony i poniżany chłop nauczył się takiego właśnie podejścia do drugiego człowieka – słabszego, bo martwego. Upadek powstania jest więc wynikiem braku zgody i współpracy pomiędzy warstwami społecznymi, braku wystarczającej świadomoś¬ci historycznej a także rozdźwięku wśród szlachty, której konser¬watywna część nie chciała angażować się w działania niepodległościowe. Pamiętajmy, że utwór został napisany trzydzieści lat po powstaniu (data publikacji: 1894). Tytuł ukazuje perspektywę przyszłości. Autor wyraźnie przestrzega przed lekceważeniem lekcji historii, jaką był ten zryw niepodległościowy i jego upadek. Analizując przyczyny klęski, wskazuje, że najwyższy czas uporządkować sprawy społeczne. Jeżeli sytuacja w kraju nie ulegnie zmianie i udział w kolejnym zrywie nie będzie powszechny, Polska na darmo wykrwawi się i nadal pozostanie w niewoli. Rozdziobią nas kruki, wrony... – jak mówi tytuł – ptaki żerujące na martwych szczątkach dopełnią reszty. Utwór jest przejmujący, wzruszający i zarazem bulwersujący. Pisarz w dosadny sposób ukazał zezwierzęcenie chłopa, kierowanie się wyłącznie instynktem przetrwania. O wiele większą wrażliwość wykazuje pozostały przy życiu koń (por. ostatni fragment tekstu). Opowieść o losach Winrycha (i powstania) utrzymana jest w kon¬wencji realistycznej z elementami naturalizmu i symbolizmu oraz lirycznymi, nastrojowymi, impresjonistycznymi opisami pejzażu, który stanowi wyraźny kontrast dla charakteru przedstawionych zdarzeń. Efekty kolorystyczne, przenikanie się mgieł, smugi deszczu pozostają w związku z opisywanymi zdarzeniami. Przyroda jest świadkiem egzekucji i „płacze”, ożywiając na chwilę konającego powstańca. Reakcja zrozpaczonego konia ukazana na tle liliowej zorzy, ujawnia jego „współczucie” i „boleść” z powodu śmierci Winrycha. Cały ten utwór zbudowany jest na grze kontrastów i dysonansów – drwiny i patetyczności, liryzmu i naturalistycznych, przejmujących zgrzytów. Ta nieustająca wymienność sprzecznych napięć emocjonal¬nych to znamienna osobliwość nie tylko tego, ale i wielu innych dzieł Żeromskiego [...].8 Obok drastycznych, naturalistycznych opisów (znęcanie się Moskali nad Winrychem, zachowanie wron, reakcja konia po śmierci człowieka) w tekście można odnaleźć efekty o proweniencji kome¬diowej, np. gorliwa „pobożność” chłopa wobec jego postępowania, upiorny komizm zachowania się wron.9 Kontrast pomiędzy patosem postawy Winrycha a zachowaniem chłopa pogłębia problematykę narodową o motywowane społecznymi relacjami przyczyny klęski powstania. Żeromski chętnie używa określeń wydobywających dysonanse, np. kolokwialne wartościujące określenie przeciwników walki: psy parszywe wobec wierności idei, jaką reprezentuje Winrych, lub różnice pomiędzy dawnym (towarzyskim) a aktualnym (powstańczym) etapem losów Winrycha – tu następuje odwrócenie funkcji: obecny stan (łachmany, brud, zarośnięta twarz) to znak ofiarności, poświęcenia się, rezygnacji z przyjemności na rzecz narodowej sprawy, więc oceniany jest wyżej niż okres elegancji, wygody, rozrywki.