Wydarzenia historyczne w "Krzyżakach"

Wydarzenia historyczne Kanwa wydarzeń historycznych w powieści Krzyżacy służy porządkowaniu losów głównych postaci oraz pozwala prześledzić i ocenić charakter stosunków między Polakami, Litwinami a Zakonem NMP. Wspomnienia Maćka z Bogdańca przywołują na myśl odległy czas, od kiedy Krzyżacy ujawnili swoje prawdziwe oblicze w ekspansywnej, zaborczej polityce wobec miejscowej ludności. Istniejący od 1190 r. Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny już jako zgromadzenie rycerskie został w 1226 r. wezwany przez Konrada Mazowieckiego do walki z Prusami. Nadana za to w lenno ziemia chełmińska stała się zaczątkiem działalności rycerzy zakonnych na terenach należących do Polaków. W niedługim czasie stworzyli oni własną potęgę militarną oraz wespół z Kawalerami Mieczowymi – państwo w Inflantach. Ich zakusy na polskie ziemie nie ustawały. Chcieli podbić Żmudź, zaś w latach 1309-1310 zdobyli Pomorze Gdańskie. Widząc coraz szersze wpływy rycerzy niemieckich oraz bezwzględne podporządkowywanie sobie podbitej ludności, Polska i Litwa zawarła układ w Krewie w 1385 r., według którego oba narody miały się zjednoczyć w oporze przeciwko Krzyżakom – Jagiełło miał poślubić Jadwigę i zostać królem Polski oraz przyjąć wraz z narodem litewskim chrzest. Niemieccy rycerze liczyli na rozerwanie unii, jednak rozpoczęta w 1409 r. wojna zakończyła się klęską w decydującej bitwie pod Grunwaldem 15 lipca 1410 r. Odległym w czasie rozstrzygnięciem wzajemnych animozji był przywołany pod koniec utworu pokój w Toruniu (1456), na mocy którego po trzynastoletniej wojnie Polska odzyskała Pomorze z Gdańskiem i Toruniem, ziemię chełmińską, michałowską oraz Malbork, Elbląg i Warmię (resztę Prus z Królewcem zachował Zakon, którego głowa wielki mistrz – odtąd była lennikiem Polski i składała hołd naszemu władcy). W powieści Sienkiewicz przypomina drobne fakty dotyczące relacji polsko-krzyżackich, spotkania z wielkim mistrzem i wspólne ustalenia wzajemnych stosunków, przywołuje opisy ukazujące dwór królewski i warownie krzyżackie, wymienia krzywdy wyrządzone przez Zakon. Jest to więc raczej naddanie historycznego charakteru epoki niż nagromadzenie faktów o dużym znaczeniu historycznym. Z nich zostaje tu jedynie schemat wypełniony detalami obyczajowymi, militarnymi, politycznymi itp. Na koniec powieści autor prezentuje obszerną relację z przygotowań i bitwy pod Grunwaldem, w której uczestniczą postaci historyczne, ale prym wiodą bohaterowie fikcyjni. Jest to najmocniejszy w wymowie i najbardziej malowniczy akcent historyczny tego dzieła. Sienkiewicz traktuje historię jaka tło zdarzeń, motywację działań bohaterów, opowieść bez ambicji poznawczych. Czytelnik skłonny jest przeżywać perypetie zakochanych, trudne losy Juranda i Danusi niż rejestrować w pamięci fakty historyczne. W popularnej powieści Krzyżacy autor swobodnie operuje tworzywem historycznym. Podporządkowuje je wartości literackiej dzieła, które ma wypełnić misję krzepienia serc Polaków przełomu XIX i XX w., żyjących w niewoli.