Wybitni polacy w epokach

Antyk Biblia Grecja: Homer - „Iliada" , „Odyseja", Tyrtajos - „Rzecz to piękna...", Sofokles - „Antygona"- tragedia antyczna, Kreon, Antygona, Ismena, problem władzy. Rzym: Horacy - „O co poeta prosi Apollina", „Exegi Monumentum" Średniowiecze Uniwersalizm, indywidualizm, dydaktyzm, wzorce osobowe, poczucie jedności Pieśń o Rolandzie, Dzieje Tristana i Izoldy, Dante Alighieri - Boska Komedia Polska X - XV w.: Bulla Gnieźnieńska, Bogurodzica, Słota - O zachowaniu się przy stole, Legenda o św. Aleksym, Satyra na leniwych chłopów, Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią, Gall Anonim - Kroniki Renesans Humanizm, reformacja, kontrreformacja Polska XV-1620, luteranizm, kalwinizm, bracia polscy (arianie). Mikołaj Rej - „Krótka rozprawa..." (krytykuje niedowład sądownictwa, przekupstwo w sądach, złą organizację wojskową, prywatę, życie ponad stan, obżarstwo, pijaństwo, myślistwo, hazard; kler: próżniactwo, chciwość(kolęda), zaniedbywanie obowiązków, praktyka sprzed. odpustów, teatralny efekt liturgii obrzędów katolickich) „Żywot człowieka Poćciwego" (idealny obraz szlachcica ziem. z jego cechami: cnota i poczciwość; gani wszelkie wady...; obraz Sz-Z , któremu gospod. zapewnia dostatek i jest źródłem wielu radości. jego życie jest podp. naturalnemu cyklowi przyrody. zalety: umiłowanie prawdy, sprawiedliwość, umiarkowanie i roztropność; konwencja arkadyjska; ) Jan Kochanowski - fraszki (do fraszek, O żywocie ludzkim, Na motusza, O miłości, O kapelanie, Na lipę, Na dom w Czarnolesie ) pieśni („Pieśń świętojańska o Sobótce" - sielankowy obraz wsi, bezpieczeństwo, spokój), treny; „Odprawa posłów greckich" Andrzej Frycz Modrzewski - publicystyka - „O poprawie Rzeczypospolitej" (o obyczajach, o prawach, o wojnie, o kościele, o szkole) Piotr Skarga - „Kazania Sejmowe Szymon Szymonowic - „Żeńcy" - realistyczny obraz wsi, antysielanka, praca ciężka świt-noc, zabobony, pod presją ekonoma Barok Kontrreformacja, sarmatyzm William Szekspir - „Makbet" - studium charakterów, analiza poszczególnych stadiów wewnętrznych przeobrażeń bohatera(skrupuły, obawy, wyrzuty sum., okrucieństwo, tyrania, odczłowieczenie) Polska 1620(1580)-1740 Mikołaj Sęp Szarzyński - sonety - „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem", „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" - liryczne wyzn. chrześć. na temat jego wizji świata, stosunku do Boga i własnej egzyst. Jan Andrzej Morsztyn (marinista, nurt dworski) - Cuda miłości , Niestatek, „Do trupa" (strzała miłości, śmierci; brak promyka nadziei miłości, grobowe mroki...) Daniel Naborowski - Marność, Krótkość żywota, Do Anny , Cnota grunt wszystkiemu Wacław Potocki - Nierządem Polska stoi, Zbytki polskie, Pospolite ruszenie, Kto mocniejszy, ten lepszy, Transakcja wojny chocimskiej Jan Chryzostom Pasek - Pamiętniki Oświecenie (wiek rozumu) Racjonalizm (Kartezjusz-rozum), empiryzm, utylitaryzm, humanitaryzm, irracjonalizm Encyklopedie Polska 1730-1822 (obiady czwartkowe, St.Aug.Poniatowski) Ignacy Krasicki - Bajki: (Wstęp do bajek, Szczur i kot, Ptaszki w klatce, Malarze, Filozof, Dewotka, Kruk i lis), Satyry („Żona modna" - bezmyślne trwonienie majątku, gdy kraj jest w ciężkiej sytuacji; dama rozmiłowana w zbytkach, kapryśna.; „Do króla", „Pijaństwo", „Świat zepsuty" (coraz gorzej - ludzie, alegoria)), Monachomachia - wojna mnichów Adam Naruszewicz - Chudy literat Stanisław Trembecki - Myszka, kot i kogut Franciszek Karpiński - Do Justyny. Tęskność na wiosnę, Laura i Filon Julian Ursyn Niemcewicz - „Powrót posła" (stronnictwo patriot.: Podkomorzy i syn Walery, poseł na sejm; konserw.: gadulski, żona, szarmancki) Hugo Kołłątaj - pub. Stanisław Staszic - pub. Józef Wybicki - Pieśń legionów polskich we Włoszech. Romantyzm Polska 1822-1863 Adam Mickiewicz - Oda do młodości, Romantyczność, Świtezianka, Lilie, „Dziady II" (dzieci - grzechy lekkie, nie doznały w życiu goryczy; widmo - ciężki grzech okrucieństwa, pychy i chciwości. gnębił poddanych, głodził na śmierć; dziewczyna - najpiękniejsza, igrała z miłością i uczuciami innych ), dziady iv, Sonety krymskie (Stepy Akermańskie, Burza, Bakczysaraj, Ajudah), Konrad Wallenrod, Dziady III, Pan Tadeusz, Liryki Lozańskie (Polały się łzy, Snuć miłość, Nad wodą wielką i czystą) Juliusz Słowacki - „Kordian" - (ocena powst.: niedojrzałość psychiczna i moralna powstańców [moralność rycerska - oszustwo w walce, podstęp..] ,źli przywódcy, brak konkretnego planu) , Grób Agamemnona, Testament mój, hymn „Smutno mi, Boże!" Zygmunt Krasiński - „Nie-boska komedia"- dramat uniwersalny, tragikomedia, problemy rodziny i rewolucji, model poezji fałszywej, Hrabia, poezja jest złudna, świat realny ma więcej wartości niż poezja, 2 obozy: arystokraci (Hr.Henryk) i rewolucjoniści(Pankracy, Leonard, chłopi), przeciwny rewolucji, Bóg ma wpływ na historię Aleksander Fredro - „Śluby panieńskie, czyli magnetyzm serca" - gustaw, klara, radost, albin, pani dobrójska Cyprian Kamil Norwid -Pióro, Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie Pozytywizm Scientyzm, utylitaryzm,ewolucjonizm, determinizm, praca organiczna, praca u podstaw Polska 1864-1890 Adam Asnyk - Ach, jak mi smutno!, Między nami nic nie było..., Limba, Daremne żale, próżny trud..., Do młodych, Nad głębinami Maria Konopnicka - „Contra spem spero", „Wolny najmita", „A jak poszedł król na wojnę...", „Rota", „Miłosierdzie gminy" - hipokryzja i podwójna moralność, szwajcaria, człowiek jest licytowany jak zwierzę, brak stosunków rodzinnych, miłosierdzie-upokorzenie, „Mendel Gdański" - żyd jest introligatorem, zadomowiony, nietoler. społ. , tłum jest agresywny, „Nasza szkapa" Henryk Sienkiewicz - Janko muzykant, Potop, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela Bolesław Prus - Powracająca fala, Kamizelka , Lalka Eliza Orzeszkowa - „Nad Niemnem", „ABC" - Joanna Lipska, nauczycielka małych dzieci po polsku, wynarodowienie polaków, pokazuje pracę u podstaw, postawa heroiczna Honore Balzac- „Ojciec Goriot" - córki (delfina, anastazja), eugeniusz(chciał studiować, wrażliwy, ambitny), pani Vanque, pani Poriot, Wiktoryna, Voutrin, Goriot - naiwny, zdolny do największych wyrzeczeń, nie było córek przy śmierci; na pierwszym miejscu jest pieniądz; realizm, zanjomość topografii Paryża, fabuła realna. Fiodor Dostojewski - „Zbrodnia i kara" Rodion Romanycz Raskolnikow, Rachmininow, Swidrygajłow, Zofia Siemionowa, Lizawieta Młoda Polska 1891-1918 (modernizm, neoromantyzm) Dekadentyzm, symbolizm, impresjonizm, naturalizm,ekspresjonizm, filozofie Kazimierz Przerwa-Tetmajer - „Koniec wieku XIX" (poeta stawia 10 propozycji postawy wobec życia: przekleństwo, ironia, idea, modlitwa, wzgarda, rozpacz, rezygnacja), Hymn do Nirwany (ludzka podłość kałem w źrenice bryzga), Melodia mgieł nocnych (nad Czarnym Stawem Gąsienicowym), Z Tatr (Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej), Schnąca limba, Evviva l'arte! Jan Kasprowicz - W chałupie, Z chałupy, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach, „Dies Irae"(dzień gniewu; apokalipt. wizja końca świata) Leopold Staff - Kowal, Deszcz jesienny, Przedśpiew Stanisław Wyspiański - „Wesele" - bronowice, dramat narodowy, symboliczny, Lucjan Rydel(K.P-T),dziennikarz(Rudolf Starzewski), Radczyni (Antonina Domańska), gospodarz(Włodzimierz Tetm.), Nos(Tadeusz Nosowski i Stanisław Czajkowski), Horecka(Anna Rydlówna), Zofia i maryna(córki), panna młoda(Jadw. Mikołajczykówna), gospodyni, Czepiec Błażej, marysia, klimina, rachela, żyd. Osoby dramatu: Chochoł-Isia, Widmo-Marysia, Stańczyk-dziennikarz. rycerz-poeta, szela-dziad, hetman Branicki-pan młody, wernyhora-gospodarz. symbole: wszystkie zjawy, złoty róg (wielka sprawa, ma „spotężnić ducha" walczących), pawie pióra(własność, prywata), złota podkowa(szczęście odłożone na przyszłość, chciwość), chocholi taniec (symbol niemocy, niezdolności do czynu, gotowości do walki narod-wyzw.), chochoł (symbol narodowego sumienia, uśpionych, niezniszczalnych wartości), wernychora(walka narodowa), rycerz (męstwo i czyn), Szela(nieufność Dziada do inteligencji), stańczyk(mądrość, dawne czasy chwały polski) Gabriela Zapolska - Moralność pani Dulskiej Władysław Stanisław Reymont - „Chłopi" - pory roku, rok obrzęd-liturg., wesele Boryny, romans Antka z Jagną, spór o las, Hanka, Józia, Kuba z siekierą, Dominikowa, ksiądz, Magda córka Boryny, Witek, Jagustynka, Kowal, Jankiel żyd z karczmy. Maciej Boryna - 58lat, pracowity, ma ziemię, dobry gospodarz, Antek - uważa, że jest wyrobnikiem ojca, cechy romantycznego kochanka, Hanka-słaba kobieta, boi się antka, zdolności organizacyjne, dobra gospodyni. Jagna - fatalna, ładna, słabość na p.-cie facetów (tu Antek). wieś to struktura zamknięta, zróżnicowana. obyczaje - kiszenie kapusty, wykopki, częstowanie tabaką, zachowanie w kościele Stefan Żeromski - „Doktor Piotr" - wielka miłość ojca do syna. Dominik Cedzyna - bohater tragiczny, „Rozdziobią nas kruki i wrony" - Winrych, powstaniec, Echa leśne, „Ludzie bezdomni" - judym - lekarz, ulega postawie dekadenckiej, apatia, bezkompromisowy, podobny do dr Piotra (Cisy), Korzecki, Joanna, Tomasz, rozdarta sosna, powieść społeczna, fabryka, plac za żelazną bramką, salony warszawskich lekarzy, dyrektor kopalni, nędza, obojętność, pracują jak maszyny w fabrykach. Joanna- szlachta wysadzona, w jej domu mieszkają żydzi. Wiktor - idzie tam, gdzie lepiej zarobi - emigruje, działalność konspiracyjna. Wacław-brat Joasi umarł na syberii, Korzecki popełnia samobójstwo. Dwudziestolecie międzywojenne (1918-1939) Julian Tuwim - Życie, Do krytyków, Prośba o piosenkę, Do prostego człowieka, Mieszkańcy, Rzecz Czarnoleska, Do losu Bruno Jasieński (futurysta), Julian Przyboś (awangarda krakowska) Leopold Staff - Ars poetica, Kartoflisko, Wysokie drzewa Bolesław Leśmian - Dusiołek , Dziewczyna, Urszula Kochanowska Konstanty Ildefons Gałczyński Stefan Żeromski - „Przedwiośnie" (rew. paźdź.); Zofia Nałkowska - Granica Witold Gombrowicz - „Ferdydurke" - Józio, Miętus, Syfon, Ziuta Młodziakówna; pupa, łydka(symb. nowoczesności), gęba. wielka rozprawa z formą, człowiek jest uzależniony w każdej sytuacji od formy, nie ma od niej ucieczki, nawet kiedy się zakocha(Zosia z ost. sceny) Maria Dąbrowska - „Noce i dnie"- życie Bogumiła i Barbary, przemiany społeczne, dwie postawy życiowe(różne), obraz domu polskiego, Lucjan-szwagier Barbary, on związany z ziemią, pozytywista, ona niezadowolona z życia, ma romantyczną duszę Współczesność Krzysztof Kamil Baczyński - Pokolenie (41/43), Mazowsze, Dwie miłości, Biała magia, Z lasu Tadeusz Różewicz - Ocalony, Zostawcie nas, Róża, Powrót, „Kartoteka" - sytuacja człowieka po wojnie, jego życie składa się z epizodów niepowiązanych ze sobą, nie ma własnej osobowości, jest kimś z tłumu, bez twarzy, bez imienia, jest nikim i jest każdym. Czesław Miłosz - Campo di Fiori, „Który skrzywdziłeś"(przeciwko władzy wzbogacającej się kosztem ludzi, budującej system szczęśliwości zniewalając człowieka, pisze, że nawet kiedy zabije poetę, to wzbudzą się inni, którzy spiszą całą historię), Do polityka, Piosenka o porcelanie Miron Białoszewski - Podłogo, błogosław!, Wyniesienie, Polka z sobą, Pamiętnik z powstania warszawskiego Witold Gombrowicz - „operetka" - rozprawa z formą, wyzwanie wobec tradycji. Formę reprezentują wszyscy arystokraci (książę i księżna Himalaj, baron Firulet, hrabia Szarm). Są zniewoleni przez konwencje: strój, sposób mówienia, gestykulację, zachowania (profesor ;)). Znaczące postacie to Fior - dyktator mody, czyli dyktator formy, kontroluje cały świat, symbolizuje zniewolenie formą. Albertynka - jest nośnikiem idei nagości=prawdy. (proboszcz-kobieta, książę-lampa), „Iwona..."- iwona, filip, ignacy, małgorzata, „ślub" - matka, ojciec, władzio, henryk, mania Zbigniew Herbert - Ze szczytu schodów, Przesłanie Pana Cogito, Pan Cogito - powrót Wisława Szymborska - Psalm, Głos w sprawie pornografii, Kot w pustym mieszkaniu, W biały dzień Jan Twardowski - Śpieszmy się, Oda do rozpaczy, Mrówko ważko biedronko, wierzę Zofia Nałkowska - „Medaliony" - motto:ludzie ludziom zgotowali ten los, Profesor Spanner, kobieta cmentarna, przy torze kolejowym, wiza, człowiek jest mocny Tadeusz Borowski - opowiadania Hanna Krall - Zdążyć przed Panem Bogiem Kazimierz Moczarski - Rozmowy z katem Aleksander Sołżenicyn - Jeden dzień Iwana Denisowicza Gustaw Herling-Grudziński - Inny świat, Wieża Albert Camus - Dżuma George Orwell - Folwark zwierzęcy, Rok 1984(antyutopia; Winston Smith, O'Brien) Andrzej Szczypiorski - Początek Marek Hłasko - Następny do raju Sławomir Mrożek - Tango Tadeusz Konwicki - „Mała apokalipsa" ( protest przeciwko sys.tot.; państwowe święta, flagi, propaganda w kontraście do kilometrowych kolejek, brudu, byle jakie jedzenie w barach; Antychryst, czyli zło już jest na ziemi, jest w każdym człowieku) William Golding - „władca much" - alegoryczna antyutopia. nie ma już szczęśliwych wysp, na których można schronić się przed złem i stworzyć wspaniały świat. początkowy znak jedności, sprawiedliwości - koncha zostaje rozbita. symboliczny, apokaliptyczny obraz wypaczeń, nieporozumień, konfliktów i dramatów narastających jest ostrzeżeniem dla nas, ludzi dorosłych.