Wstęp do wierszy Zbigniewa Herberta z cyklu Pan Cogito

Wiersze z cyklu Pan Cogito Kto to jest Pan Cogito? To człowiek, który cale życie pyta, niczego nie wie na pewno, nie wartościuje, czasami daje sugestie wartości, nigdy nie twierdzi, że ma całkowitą rację. Tym różni się od tych filo¬zofów, myślicieli, którzy zakładają jakąś tezę i przymierzają ją do świa¬ta. Pan Cogito nie wypowiada tez. Chodzi po świecie, przygląda się, rejestruje zdarzenia, próbuje je interpretować, pytać, dlaczego jest tak, a nie inaczej. Dla mnie Pan Cogito jest w oczywisty sposób inteligen¬tem. Bardzo dobry nauczyciel łaciny w gimnazjum [...] cały zakorzeniony w sposobie myślenia charakterystycznym dla minionego świata, ale przecież żyjący i funkcjonujący współcześnie. Bardzo dobrze wykształcony. Pan Cogito wie, do jakich pokładów i głębi się¬gać, żeby pokazać niezmienność losu.5 Przywołany wyżej fragment wypowiedzi Z. Zapasiewicza prosto i celnie ujmuje zasadnicze cechy postawy bohatera lirycznego cyklu. Pan Cogito jest postacią rozpiętą między tradycją i dziedzictwem kul¬tury a pełną dramatycznych wyborów sytuacją współczesnego człowieka. Nie zgadza się z rezygnacją z zasad i wartości, ale nie zapewnia mu to bynajmniej szczęścia w jego świecie. Poczucie osamotnienia i wygnania, niepewność, niepokój, poczucie niezrozumienia, konieczność dokonywania trudnych wyborów – oto jego los. Zbiór Pan Cogito (1974) zapoczątkował długoletni cykl wierszy i przykładów prozy poetyckiej, której bohaterem lirycznym lub pod¬miotem jest ów współczesny człowiek myślący („każdy”), istota filo¬zofująca, zdolna do analizy rzeczywistości i przyjmowania niepopu¬larnej postawy. Myśl Kartezjusza – Cogito ergo sum (Myślę, więc jestem) – jako punkt odniesienia dla imienia bohatera stanowi o jego istocie. Cogito filozofuje w oparciu o praktycyzm życiowy, nie teoretyzuje. Podstawowym postulatem tego cyklu, nigdy nie wyrażonym w tak kategorycznej formie, ale czytelnym, jest wierność wartościom moralnym. Poza wskazanymi w tym rozdziale utworami, w niniejszym opra¬cowaniu zawarliśmy również omówienie przykładu prozy poetyckiej Herberta pt. Co myśli Pan Cogito o piekle (por. odpowiednia część rozdziału Proza poetycka).