Wprowadzenie do baroku

Samo pojęcie "baroku" wywodzi się prawdopodobnie z języka portugalskiego lub hiszpańskiego, gdzie słowo baruecco oznaczało w języku jubilerów rzadką perłę o nieregularnym kształcie lub w ogóle jakiś nieprawidłowy, kapryśny wytwór sztuki. Są też i inne domniemania na temat pochodzenia jej określenia. Jednakże niezależnie od ich wyników przyjąć należy, iż termin ten określa okres w kulturze europejskiej, trwający od końca XVI w. do połowy wieku XVIII. Epoka ta była okresem dość dziwnym i ponurym, zwłaszcza w porównaniu z harmonijnymi i "klasycznymi" okresami renesansu czy oświecenia. Z tego też względu XIX - wieczni badacze, zarzucający barokowi barbarzyństwo i wypaczanie idealnych kanonów sztuki, określali ten okres mianem "epoki upadku" i "zepsucia smaku". Wynikało to, po pierwsze, z nikłej w dziewiętnastym stuleciu wiedzy o barokowej literaturze oraz, po drugie, z przeświadczenia ówczesnych badaczy o doskonałości klasycznej formy i twórczości. Każdą natomiast odmienność, każde odstępstwo od tego porządku, uznawano za twórczość negatywną. Dopiero pod koniec ubiegłego stulecia stosunek badaczy do tej literatury zmienił się i poczęto dostrzegać w niej także piękno i "pozytywne" wartości. Barok jako epoka historyczno - literacka obejmuje zasadniczo wiek XVII, choć korzeniami sięga końca XVI wieku, zaś w niektórych krajach trwa jeszcze w pierwszej połowie XVIII w. W Polsce, nieco opóźnionej w stosunku do innych państw europejskich, barok rozpoczyna się w końcowym okresie lat osiemdziesiątych XVI w.. Faza wstępna trwa do lat 20 - tych XVII wieku, a rozkwit tej epoki aż do końca XVII wieku. Zmierzch epoki przypada na czasy saskie, obejmujące lata 1700 - 1730. Jak widać, okres baroku obejmuje cały wiek XVII, jeden z najbardziej niespokojnych w dziejach Rzeczypospolitej. Miały wtedy miejsce takie wydarzenia, jak wojna z Turcją, "potop" szwedzki, wojna z Moskwą, powstanie Chmielnickiego czy odsiecz Wiednia. Czasy Jana Kazimierza były ogromnie niespokojne, z kolei czasy saskie (August II Mocny i August III) to epoka kryzysu. Początek baroku to jednocześnie zmierzch renesansu, w którym zaczęły pojawiać się pierwsze oznaki, mówiące o nadchodzącym kryzysie renesansowych ideałów humanistycznych: harmonii, ładu życia, tolerancji religijnej, umiejętności godzenia ze sobą ziemskich i duchowych wartości. W utworach "poety przełomu epok" - Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, w "Trenach" Kochanowskiego, w niektórych wierszach Szymonowica zauważa się rozrachunek z dotychczasową filozofią życiową i objawy niepokoju, wynikające z przeciwstawiania sobie materialnych i wiecznych wartości, natury i ducha. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec duchowego dylematu. Świadomość istnienia w nietrwałym świecie podległym działaniu czasu, a zarazem poczucie nieskończonej wieczności i konieczności samookreślenia się wobec obu tych wartości ukształtowały niespokojny rytm ówczesnej literatury i sztuki, objawiającej wewnętrzne rozdarcie jednostki. Człowiek, świadomie przeżywający swe istnienie, musiał nagle przyjąć jakąś zdecydowaną postawę wraz z jej ostatecznymi konsekwencjami. Wybierał więc albo nietrwały świat wraz z jego wszystkimi urokami, wyrażając wdzięczność Stwórcy, albo poszukiwał wartości trwałych, ostatecznych, takich jak zbawienie. Pierwszą z tych postaw reprezentowali tzw. poeci światowych rozkoszy (np. Hieronim Morsztyn), drugą - poeci metafizyczni, usiłujący rozwiązać zagadkę bytu (np. Sęp Szarzyński). Należy pamiętać o tym, iż religia, która mogła być oparciem w wewnętrznych zmaganiach człowieka, w dużej mierze utraciła swój status jedynego i niepodważalnego autorytetu. Reformacja wyostrzyła bowiem problem duchowych decyzji (w co i jak wierzyć), ujawniła konkurencyjność postaw wyznaniowych katolików i niekatolików (arian, kalwinów, luteranów i in.), ukazała dramatyzm wyboru którejś z możliwych dróg. Stąd też m.in. wynikało poczucie zagrożenia, zaznaczające się w pierwszym okresie baroku, kiedy to pytanie o to, czym jest człowiek, powtarzało się najczęściej. Zasadniczym zjawiskiem społecznym, które wpłynęło na kształtowanie się sztuki barokowej, była kontrreformacja, czyli walka prowadzona przez Kościół katolicki z postępami reformacji. W Europie kontrreformację zapoczątkował sobór trydencki (1545 - 1563), na którym opracowano program reform wewnętrznych Kościoła rzymskokatolickiego, a jednocześnie określono założenia walki z różnowiercami. Zakonem, który miał przewodzić kontrreformacji, byli, istniejący już od 1534 roku, jezuici. Ze względu na ścisłe podporządkowanie jezuitów papieżowi i nadrzędnym celom kontrreformacji działalność tego zakonu pod wieloma względami okazywała się nietolerancyjną lub nawet wrogą w stosunku do innowierców. Jezuici działali w dwojaki sposób: poprzez przymus (inkwizycja, indeksy ksiąg zakazanych) oraz poprzez przyciąganie wiernych do Kościoła katolickiego (temu drugiemu celowi służyć miało bogactwo sztuki sakralnej i kształtowanie się nowego typu religijności). W Polsce na czele kontrreformacji stanął król Zygmunt III Waza. Kontrreformacja to zanik tolerancji religijnej, walka z innowiercami, cenzura wszelkich wydawnictw oraz procesy o bluźnierstwo. W roku 1658 sejm podjął uchwałę dającą arianom trzy lata na przejście na katolicyzm. Po upływie tego okresu zmuszono arian do opuszczenia Rzeczypospolitej, konfiskowano ich dobytek, przejęto również ich zbiory. W roku 1717 zaatakowano pozostałe odłamy protestanckie, sejm zakazał innowiercom odprawiania publicznych nabożeństw i budowania zborów. Ich drukarnie przeszły pod nadzór duchowieństwa katolickiego. Cenzurowano wszystkie wydawnictwa. Jeśli renesans w swych założeniach odwoływał się do klasycznego antyku, to barokowi o wiele bliżej było do mistycyzmu i dualizmu średniowiecza. Rozwijająca się kontrreformacja i tworzący się nurt sarmatyzmu nie była jedynymi ważkimi zjawiskiami społecznym w XVII - wiecznej Rzeczypospolitej. Potęga ówczesnej Polski (drugiego co do wielkości państwa Europy) nie równoważyła panujących w niej konfliktów narodowościowych i społecznych. W wielonarodowościowej Rzeczypospolitej Polacy stanowili zaledwie ok. 40 % ludności, a liczba obywateli obcej narodowości zwiększała się wraz z włączaniem do jej obszarów nowych ziem wschodnich. Ponadto fakt, iż Polska była jednym z najbardziej na wschód wysuniętych państw Europy czynił z niej swoiste przedmurze kultury chrześcijańskiej, narzucając jej niejako rolę swoistego bufora przed zapędami Turków i Tatarów. Do głosu dochodziły powiększające się różnice społeczne i majątkowe pomiędzy stanem szlacheckim i coraz bardziej wyzyskiwanym stanem chłopskim. Konflikty te przybierały często bardzo radykalne formy, a na ziemiach południowej Ukrainy doprowadziły do wybuchu powstania Kozaków zaporoskich w roku 1648. Były to pierwsze oznaki schyłku świetności Rzeczypospolitej. Różnice majątkowe istniały również wewnątrz stanu szlacheckiego. Obejmował on tak skrajnie różne grupy majątkowe, jak magnaterię i szlachtę bezrolną. Jednak mimo, iż bardzo dbano o spójność i odrębność tego stanu często dochodziło w nim do różnych scysji i sporów, nie tylko na tle majątkowym, ale i politycznym. Ponadto dostrzec można było przypadki nobilitacji ludzi nie wywodzących się z tego stanu. Wszystko to prowadziło do napięć społecznych, które umiejętnie wykorzystywała i podsycała magnateria, narzucając swoją politykę wewnętrzną Rzeczypospolitej. Okres polskiego baroku zamykają tzw. czasy saskie, określane inaczej jako noc saska (nazwa pochodzi od panowania Augusta II Mocnego i Augusta III z saskiej dynastii Wettynów). Była to epoka kryzysu i zamierania dawnych wzorów ideowych oraz artystycznych. Z drugiej strony pojawiają się nowe tendencje w sztuce (rokoko), a także dążenie do odbudowy instytucjonalnej i duchowej kraju, czego wyrazem stanie się już niedługo działalność Stanisława Konarskiego.