Wpływ nauki Xaoo na Mikołaja

Młodzieńcze doświadczenia Mikołaja i edukacja bohatera pod wpływem nauk mędrca Xaoo. Krasicki kreśli dzieciństwo i młodość swego bohatera, krytykuje jego wychowanie: zarówno ciemnotę i zabobony, jak też zgubne wpływy nauczycieli cudzoziemców. Poznajemy dalej kłopoty Doświadczyńskiego w trybunale, obserwując przy tym objawy zepsucia moralnego, przekupstwo i prywatę. Barwne obrazki z życia paryskiego wprowadzają nowe elementy. Pokazują, czemu służą wojaże zagraniczne, zawierają satyrę na marnotrawstwo, pogoń za modą i życie nad stan. Rozwiązły tryb życia Doświadczyńskiego zmusza go do ucieczki przed wierzycielami. W części II widzimy Doświadczyńskiego na fantastycznej wyspie Nipu. „Praca - mówi mędrzec Xaoo - musi być większa, ale też sama praca tyle za sobą dobra prowadzi, iż jej oszczędzać jest to krzywdę istotna samemu sobie czynić.” Mikołaj Doświadczyński będąc parobkiem u nipuańskiego gospodarza poznaje wartość pracy jako źródła zdrowia fizycznego i moralnego. Sam w swoim pamiętniku notuje: „Praca, która z początku zdawała mi się nieznośna stała się czasem zabawą przyjemną. Spazmy, wapory [dolegliwości nerwowe - przyp. red.], reumatyzmy, z których mnie nie mogły wyprowadzić wody salcerskie i karlsbadzkie, ustąpiły dobrowolnie z rzęsistym potem. Apetyt, który soczystymi bulionami musiał wzbudzić i krzepić (...) mój kucharz (...), sam się powrócił; a rzepa po pracy lepiej smakowała niż przedtem podlaskie kuropatwy”.