Wielka Improwizacja, Ustęp - "Dziady" cz.III

Wielka Improwizacja Ten fragment utworu jest monologiem o wielkiej sile wyrazu. Zawiera skargę Konrada, wybuchającą z ogromną ekspresją, bunt nie liczącego się już z żadną świętością bohatera. Wartość, naczelna i jedyna, dla której warto żyć, to miłość ojczyzny wyrażająca się w poświęceniu dla narodu. Nazywam się Milijon – bo za milijony / Kocham i cierpię katusze. Słowa Konrada ujawniają jego prometejską postawę wobec narodu. Główny bohater Dziadów przedstawia się tu jako duchowy przywódca, w imię miłości do ludzi zdolny dokonać wielkich czynów. Jest poetą, wieszczem, ma dar przewidywania przyszłych zdarzeń, odznacza się wyjątkową indywidualnością i inteligencją. Sam siebie uważa za kogoś wybiegającego ponad przeciętność – poeta to ktoś wtajemniczony w treści niedostępne innym, to ktoś, kto ma do spełnienia szczególną misję. Otrzymany od Boga talent zobowiązuje do wypełnienia życiowego powołania do końca. Konrad mówi o roli poezji, o jej wielkiej sile, o zdolności porywania serc, wpływania na bieg dziejów. Przeświadczenie o wielkiej misji, jaką ma do spełnienia poeta, daje Konradowi poczucie, że może dokonać czynów na miarę swojego czasu – może ocalić ginącą ojczyznę. Bohater czuje wielki przypływ energii, porównuje się z Wszechmocnym, a nawet uważa, że potrafiłby stworzyć lepszy świat, pozbawiony cierpienia i niewoli. Konrad podejmuje walkę z Bogiem w imię ocalenia narodu. Jego bunt jest wynikiem ogromu bólu i nieszczęść ojczyzny skupionych w jednej osobie, zdolnej kochać i cierpieć za milijony. Odwrócenie się Konrada od Boga nie zostało spowodowane osobistymi, indywidualnymi przeżyciami, ale tragiczną sytuacją ojczyzny, na którą Wszechmocny nie reaguje. Obojętność Najwyższego oburza i przeraża Konrada. Nazywa Go mądrością, nie miłością, zarzuca Mu obojętność na ludzkie krzywdy. Najmocniejszym akcentem buntu przeciwko Bogu jest nazwanie Go carem. Sprzeciw wobec Boga przybiera formę bluźnierstwa. Poczucie siły i misji narodowej sprawia, że Konrad nie liczy się z najwyższym Autorytetem. Bohater III części Dziadów głosi szatańskie hasła, pomawia Boga o złe zamiary, a przynajmniej o druzgocącą naród obojętność. Taki porządek świata, jaki zaproponował Bóg, jest – zdaniem Konrada – pomyłką. Wielka Improwizacja, buntownicza, szatańska, bluźniercza w swojej wymowie, jest w gruncie rzeczy swoistą modlitwą o szczęście narodu, o odmianę jego losu, o ocalenie. Próba zwrócenia Bogu uwagi na sytuację ojczyzny spotyka się jednak z niezrozumieniem. Najwyższy nie udziela Konradowi odpowiedzi na postawione pytania. Po duszę buntownika i bluźniercy przychodzi szatan. Ocalenie grzesznika umożliwia interwencja Księdza Piotra, który przy pomocy egzorcyzmów odpędza złe moce. Ta łaska spotyka Konrada dlatego, że kierowały nim wzniosłe pobudki – marzenia o ocaleniu ojczyzny. Nie mogący się pogodzić z niewolą, zbuntowany poeta ponosi klęskę. Jego moc okazała się zbyt mała, żeby przekonać Boga o słuszności buntu. Jest osamotniony w dążeniu do wolności. Reprezentuje los spiskowców, którzy – poza głębokim przekonaniem o powinności wobec ojczyzny – nie mają wystarczających środków, by pokonać wroga, są osamotnieni i zbyt słabi, żeby cokolwiek zmienić. Klęska powstania przyczyniła się do uszczuplenia grona osób zdolnych przewodzić, porywać do czynu. Wielu jego uczestników zginęło, innych zesłano na katorgę. Konrad, który utożsamia się z narodem, podejmuje walkę z samym Bogiem. Sprawa, o którą chodzi, jest najwyższej rangi, dlatego musi się oprzeć o najwyższy Autorytet, dlatego padają najmocniejsze argumenty i pomówienia największego kalibru. Takie ujęcie jeszcze bardziej podkreśla wagę tragedii narodowej. Jak gatunkowo można określić Wielką Improwizację? Jest to tekst filozofujący, bliski klasycznej odzie, skonstruowany w formie monologu lirycznego. W strukturze dramatu jawi się jako fragment wkomponowany w całość, ale z powodzeniem mogący funkcjonować oddzielnie. Określenie „improwizacja” skłania do zastanowienia nad jego sensem. Badacze literatury romantycznej wysuwali na ten temat różne hipotezy. Wśród nich przeważały opinie że siła dramatyczna tego fragmentu, ogromna kondensacja pierwiastka poetyckiego i gwałtowność buntu Konrada dowodzą, że nie był z góry zaplanowany, że powstał pod wpływem nagłego impulsu, przesilenia emocji autora. Takim poglądom sprzeciwił się stanowczo wybitny badacz dzieła Mickiewicza, Stanisław Pigoń. Pigoń dowodzi, że praca nad redakcją pierwotną trwała l1 dni, od 26 marca do 5 kwietnia. Wylicza też, biorąc pod uwagę przypuszczalną objętość tej redakcji (około 1400 wierszy), że Mickiewicz pisał w tym czasie ponad 100 wierszy dziennie, skoro w rachunku tym uwzględnić 330 wierszy Wielkiej Improwizacji powstałych w ciągu jednej nocy. A więc z uwagi na warsztat pisarski Mickiewicza, z uwagi na tempo tworzenia, całą redakcję pierwotną III cz. Dziadów nazwać by można „improwizacją pisaną”.14 Nie jest to pogląd obecnie obowiązujący. Badania nad dziełem Mickiewicza przynoszą nowe spostrzeżenia, mnożą kolejne wątpliwości i domysły. Powyższy cytat świadczy o nadzwyczajnej dociekliwości historyków literatury badających III cz. Dziadów. Można też przyjąć uproszczoną, zdroworozsądkową tezę, że Wielka Improwizacja nazywa się tak dlatego, ponieważ jest tekstem lirycznym, a przecież poezja w rozumieniu romantyków to werbalizacja stanów wrażliwej duszy twórcy. Gwałtowny, bluźnierczy bunt Konrada dobrze współgra ze słowem „improwizacja”. Świadczy ono o autentyzmie przeżyć bohatera, o szczerości jego postawy. Wpleciona w strukturę dramatu romantycznego Wielka Improwizacja jest fragmentem o dużej sile wyrazu. Bunt wobec Boga, myślenie bohatera w kategoriach narodowych, jego wewnętrzne rozdarcie, niemożność pogodzenia się z sytuacją, utożsamianie się z Prometeuszem (lepszym od chrześcijańskiego Boga – jak uważał Konrad – bo mającym na uwadze dobro ludzi) to wartości, które sprawiły, że odbierano ten fragment nie tylko jako ważki ideowo, ale także atrakcyjny literacko. W teatrze polskim stał się egzaminem umiejętności aktorskich, tekstem popisowym najwyższej miary. Nie bez przyczyny recenzje teatralne Dziadów najwięcej miejsca poświęcają właśnie Wielkiej Improwizacji – słynnemu monologowi tragicznie rozdartego bohatera romantycznego. Ustęp Kolejną literacko autonomiczną częścią jest Ustęp. „Zastępuje” on jak gdyby II akt dramatu. Składa się z zatytułowanych fragmentów (por. streszczenie) przedstawiających obraz carskiej Rosji, militarnej potęgi zagrażającej innym narodom, w tym także rosyjskiemu, nie liczącej się z człowiekiem, jego godnością i podstawowymi potrzebami. Ustęp III cz. Dziadów jest nawiązaniem do podróży Mickiewicza po Rosji, przedstawia stosunek poety do cara i do narodu rosyjskiego. Składa się z sześciu cząstek komponujących się w całość o charakterze pamfletu politycznego skierowanego przeciwko carowi. Wśród przyrody rosyjskiej ziemi widać drogi, którymi przemieszczają się kibitki wiozące skazańców w miejsca na tyle odległe, żeby nie mogli zagrażać interesom caratu. Petersburg i jego przedmieścia pełne są wspaniałych budowli wzniesionych dzięki niewolniczej pracy narodów podlegających mocy cara. W tak nakreślonej scenerii następuje spotkanie Pielgrzyma z młodzieńcem, zapowiedziane podczas krótkiej rozmowy prowadzonego na przesłuchanie Konrada z Księdzem Piotrem. Pozdrowienie Pielgrzyma Krzyża i Pogoni znakiem (w. 206) wyjaśnia, kim jest – skazanym na wygnanie Konradem. Pielgrzym spotyka rosyjskiego wieszcza, który jest jego przewodnikiem. Opowiada mu o powstaniu pomnika cara Piotra Wielkiego na wzór posągu pomnika Marka Aureliusza w Rzymie. Różnice dzielące tych dwu wielkich na miarę swoich epok ludzi odzwierciedlają ich pomniki. Spokój i życzliwość Marka Aureliusza względem ludzi przeciwstawiona jest tu szalonemu pędowi Piotra Wielkiego na koniu. Car nie zważa na nikogo – jest uosobieniem niszczącej siły, która musi ponieść klęskę. Tryumf cara jest tymczasowy, pozorny, nie ma przyszłości. Interpretacja fragmentów Ustępu narzuca się sama; bezwzględność cara, tyrania, brak poszanowania dla własnego i innych narodów ujawnia się po przeglądzie wojska w obecności samego władcy. Na placu, po skończonych manewrach wojskowych, pozostały trupy stratowanych żołnierzy i ranni. Obraz stosunków panujących w carskiej Rosji dopełnia opowieść o żołnierzu, który zginął nie na polu bitwy, ale zamarzł, pilnując pańskiego futra, którym nie odważył się okryć. Ostatni fragment Ustępu, zatytułowany Oleszkiewicz, jest zapowiedzią przyszłości. Młody Polak w rozmowie z podróżnymi głosi prorocze wizje przyszłego ładu. Otóż należy się spodziewać zgładzenia cara i wybuchu buntu przeciwko tyranii. Następujący po Ustępie wiersz Do przyjaciół Moskali jest wyrazem hołdu złożonego poległym dekabrystom. Wiersz zamykający III cz. Dziadów wyraża stosunek autora do narodu rosyjskiego, który pod rządami cara cierpi nie mniejsze katusze niż polski. Ustęp, który rozszerza rozważania o sytuacji Polski pod zaborami, ma charakter internacjonalistyczny. Tylko współpraca uciemiężonych narodów może dać oczekiwane efekty i – jak można sądzić po proroczej zapowiedzi upadku caratu – jest ona możliwa. Warto zwrócić uwagę, że i te refleksje wypowiada poeta. W każdym narodzie – można dopowiedzieć – poeta ma do spełnienia misję przewodnika i wieszcza. To jemu dane jest to szczególne wtajemniczenie w przyszłe wypadki, on może wpływać na losy mocarstw kształtując świadomość narodową.