Wartości poznawcze i artystyczne w "Chłopach"

Jakie wartości poznawcze i artystyczne posiada powieść "Chłopi" Wł. St. Reymonta? Reymont był pisarzem wybitnym, rasowym obserwatorem otaczającej go rzeczywistości. Jego utwory dalekie są od popularnego wówczas sentymentalizmu i optymizmu "ku pokrzepieniu serc". Nie uległ także tendencji młodopolskiej do gloryfikowania indywidualizmu, na karty swej wspaniałej powieści wprowadził zbiorowość i uczynił ją głównym bohaterem. Zbiorowość chłopska nie była dotąd (nawet w literaturze europejskiej) głównym bohaterem utworów, eposy opisywały zazwyczaj życie wyższych warstw społecznych: rycerzy, magnatów, szlachty. Reymont nobilitował upośledzoną do tej pory warstwę chłopską. Dzięki wspaniałej powieści "Chłopi" obserwujemy życie tych bohaterów od wewnątrz, bo przemawiają oni własnym językiem. Nawet narrator patrzy na społeczność lipecką oczyma chłopskich bohaterów, często przemawia ich językiem. Nadaje to utworowi znamiona autentyzmu. "Chłopi" dostarczają nam wszechstronnej wiedzy o życiu tej warstwy społecznej, o jej pracy, sposobie myślenia, obyczajach, przywiązaniu do ziemi. Reymont napisał właściwie wszystko o polskim chłopie końca XIX wieku. Życie wsi namalował na kilku płaszczyznach: psychologicznej, społecznej, obyczajowej i folklorystycznej. Rozumiemy chłopski głód ziemi, przywiązanie do religii i tradycji oraz niechęć do dworu i obcych. Wiele miejsca poświęcił autor opisom pracy, bo też stanowi ona treść i sens życia bohaterów. Tak więc stajemy się świadkami wycinania i obierania kapusty, oprzędzania wełny, wyrębu lasu, sianokosów, karczowania lasu, przygotowań do żniw oraz wielu innych prac gospodarskich. Tryb życia chłopów wyznaczają pory roku i związane z nimi obyczaje oraz święta religijne. Czytelnik staje się świadkiem zrękowin Macieja Boryny z Jagusią, obchodów Dnia Zadusznego, wesela starego Boryny, obchodów Bożego Narodzenia (wieczerzy, dzielenia się opłatkiem z bydlętami, nabożeństwa pasterskiego), święta Trzech Króli, wizyty kolędników z niedźwiedziem, "Ostatków" z zabawą w karczmie, Palmowej Niedzieli, Wielkanocy (przygotowania pisanek, święcenia jadła), chrztu dziecka Hanki i Antka, Bożego Ciała (strojenia ołtarzy, procesji), pogrzebu Macieja Boryny, odpustu w Lipcach, ślubu Szymka z Nastką, śmierci Agaty, pielgrzymki do Częstochowy. Życie chłopów dalekie jest od monotonii, fabuła powieści porywa czytelnika. Nawet mieszczuch rozumie sposób myślenia i zachowania bohaterów, poznaje ich zajęcia, obyczaje i pracę. Powieść "Chłopi" dostarcza nam wszechstronnej wiedzy o życiu tej warstwy społecznej. Nie tylko walory poznawcze decydują jednak o wartości tego dzieła. Ważny jest sposób, w jaki autor przekazał tę bogatą treść. Muszą być przecież ważne powody, dla których utwór Reymonta przetłumaczony został aż na 19 języków! Właśnie te liczne tłumaczenia utorowały pisarzowi drogę do międzynarodowej sławy i uznania, których uwieńczeniem stał się laur Szwedzkiej Akademii Nauk - nagroda Nobla przyznana Reymontowi za "Chłopów" w 1924 roku. Pisarz miał poważnego konkurenta do tej nagrody w osobie Stefana Żeromskiego, który w kraju sprawował "rząd dusz" i był mocno popierany przez polskie lobby. Jeden z członków komisji przyznającej nagrodę tak uzasadnił werdykt Akademii: "Czytając "Chłopów" myśli się bezwiednie o Homerze! Jest to talent epiczny, który wykuwa z kamienia posągowe postaci. Polska miała dotąd literaturę opisującą życie szlachty. Reymont uzupełnia historię obyczajową Polski epicką historią o chłopach". Powieść tę rozumie nie tylko Polak, ale także Sycylijczyk uprawiający zagon między gajami pomarańcz i wonnych mandarynek oraz Szwed i Norweg, na których pola wieje często chłodny wicher od lodów podbiegunowych. O wartościach artystycznych "Chłopów" stanowi ich realizm wypływający z wnikliwej obserwacji życia. Powieść mówi prawdę o życiu chłopów, o ich radościach, smutkach, przywiązaniu do ziemi, tradycji, religii, o ich pracy, zabawie i odpoczynku. Będąc realistą, nie ogranicza się pisarz tylko do tej metody pisarskiej. "Chłopi" są bowiem również powieścią naturalistyczną. Człowiek - zgodnie z tą koncepcją - pojmowany jest jako część przyrody (natury) i jego działanie zgodne jest z biologicznymi prawami tej natury. Drobiazgowość, szczegółowość opisów i eksponowanie brzydoty, okrucieństwa, wyuzdania - to także cechy charakterystyczne metody naturalistycznej. Reymont ukazał na przykładzie Jagny, iż człowiek zależny jest od podświadomych sił, których nie potrafi przezwyciężyć i okiełznać. Takim siłom bez reszty poddana jest Jagusia, podporządkowuje się ona bezwolnie biologicznej energii życia i stąd płyną jej zmienne nastroje, wrażenia, uczucia i pożądania. Mamy też w "Chłopach" wiele scen brutalnych i okrutnych, opisywanych niezwykle drobiazgowo: dorzynanie zdychającej krowy, obcinanie własnej nogi siekierą przez parobka Kubę, rozdzieranie zająca przez wilka. Człowiekiem rządzą twarde i okrutne prawa natury, więc zgodnie z nimi Agata każdej jesieni opuszcza swoich krewnych i wędruje na żebry, aby nie stać się ciężarem dla bliskich. Życie chłopów zależne jest od przyrody, która dyktuje im rodzaj pracy, pobudza do działania lub uspokaja. Nie przypadkiem stary Boryna, od wielu tygodni leżący bez przytomności, budzi się do życia i pracy właśnie wiosną, gdy także przyroda rozpoczyna swój nowy etap życia. Opisy przyrody i stanów emocjonalnych bohaterów zajmują w powieści wiele miejsca. Reymont przemawia do czytelnika jako impresjonista, operując barwą, kształtem, światłem, ruchem i dźwiękiem, malując słowem tańce na weselu Boryny. Podobnych opisów przekazujących ulotne wrażenia jest w powieści wiele, na przykład rozmarzenie Jagny słuchającej głosu lubego Jasia - kandydata na księdza. Nie brak też w "Chłopach" opisów ekspresjonistycznych: budzących grozę, wyolbrzymiających zjawiska, np. opis nadchodzącej burzy. Piękna i wymowna jest też symboliczna scena śmierci Macieja Boryny spełniającego swe powołanie i posłannictwo. W ostatniej chwili życia ów siewca, który samego siebie rozsiewa po polu, przestaje być Maciejem z Lipiec, a staje się symbolem wzniosłej pracy chłopa i jego najistotniejszego związku z ziemią. O wartości artystycznej "Chłopów" stanowi także niezwykle sugestywny styl, dzięki któremu powieść działa emocjonalnie na czytelnika. Zastosowanie stylizacji gwarowej podnosi autentyzm przeżywanych przez bohaterów zdarzeń i odczuć, sam narrator także posługuje się często gwarą, gdyż utożsamia się z tymi postaciami. Charakterystyczne dla stylu "Chłopów" są animizacje (ożywienia) i personifikacje (uosobienia) przyrody, często stosowane metafory, porównania i przenośnie. Powieść nosi też znamiona moralitetu (utworu pouczającego), gdyż ukazuje bohaterów pomiędzy dwiema siłami: dobra i zła. Antek Boryna wychodzi z tej walki zwycięsko - zagłusza w sobie nieokiełznaną miłość i pożądliwość, dzięki czemu odzyskuje spokój wewnętrzny i szacunek gromady. Jagna, ulegająca zawsze podszeptom instynktów, ponosi klęskę - pozbawiona godności, ukamienowana przez wrogą jej gromadę, dogorywa na polu poza wsią.