Uniwersalny charakter dramatu "Moralność pani Dulskiej"

Moralność Pani Dulskiej po latach uniwersalny charakter dramatu Dyskusja o problematyce zaprezentowanej w dramacie Zapolskiej rozpoczęła się w momencie premiery sztuki i można powiedzieć, że trwa do dzisiaj. Jak pisaliśmy, samo pojęcie „dulszczyzny” na trwałe weszło do polszczyzny jako określenie pewnego typu mentalności. Zalety artystyczne Moralności pani Dulskiej krytycy i publiczność postawili bowiem na równi z ostrością spojrzenia i drapieżnością diagnozy społecznej nakreślonej przez pisarkę. [...] w „Moralności pani Dulskiej” autorka ustawiła swoje zwierciadło obserwacyjne pod ostrym kątem. Znienawidzone przez nią „kołtuństwo”, które zawsze, ilekroć nadarzyła się sposobność, lubiła kopnąć mimochodem, tym razem na plan pierwszy wysunęła, dała mu szeroką przestrzeń całej sztuki, dała mu mówić, czynić, objawiać, się we wszelki możliwy sposób, uczyniła z niego oś sztuki i – zemściła się. Komedia napisana z temperamentem ogromnym. Sceny za scenami drgają prawdą życiową. Nielitościwy sarkazm autorki skalpuje biednych kołtunów, jak Indianie skalpowali niegdyś białych. Czerwone skalpy wiszą w jej rękach – ale jakże śmieszne!13 Zmianę jakościową w dyskusji na temat sztuki wywołały wypowiedzi Tadeusza Żeleńskiego-Boya. Zachwycony sztuką, Boy nie wahał się porównać Moralności... z najdoskonalszymi dokonaniami Moliera. W ślad za nim krytyka polska uznała panią Dulską za nieśmiertelną, a jej autorkę ochrzciła mianem „klasyka w spódnicy”. Wstyd powiedzieć, ale ze wszystkich naszych współczesnych komediopisarzy ta baba ma może najbardziej męski chwyt, największą zdolność spojrzenia, najdalej posuniętą ekonomię scenicznego wyrazu i gestu. Od początku do końca, każde słowo jest potrzebne, każde jest na swoim miejscu, każde n i e s i e; nie licząc tych – a jest ich bez liku które iskrzą się samorodnym, nieodpartym dowcipem.14 Triumfalny pochód sztuki przez polskie sceny teatralne w dwudziestoleciu międzywojennym i po wojnie był efektem nie tylko wielkiej popularności Zapolskiej – zwłaszcza po wojnie można by mówić o pewnego rodzaju głodzie repertuarowym w polskim teatrze oraz o specyficznych uwarunkowaniach pozaliterackich. Liczne inscenizacje próbowały bowiem nadinterpretować naturalistyczną farsę Zapolskiej, nadając jej sens polityczny. Jednak tego typu zabiegi reżyserskie i inscenizatorskie nie znajdowały akceptacji publiczności, a w ostatnich latach pani Dulska odzyskała swoją prawdziwą twarz. Zasługa Boya jako krytyka polegała nie tylko na tym, że potrafił docenić zalety dramaturgii Zapolskiej, ale że na zawsze oderwał pojęcie „dulszczyzny” od warstwy mieszczańskiej. Bowiem tak naprawdę Moralność pani Dulskiej jest oskarżeniem skierowanym przeciwko konkretnej postawie, którą traktować można w wymiarze uniwersalnym, a nie przeciwko jakiejkolwiek klasie społecznej. „Dulskim” można być zawsze i wszędzie, cechy sportretowane przez Zapolską można odnaleźć w ludziach niezależnie od ich wykształcenia, majętności czy wieku. W tym sensie można zatem mówić – niestety – o wiecznej aktualności dramatu. Dowodem tego mogą być najnowsze – sceniczne i filmowe – realizacje sztuki, ciągle – jak przed osiemdziesięciu laty – budzące jednakowo śmiech i grozę widzów. Nasze rozważania na ten temat spuentujmy zatem jednym zdaniem, pochodzącym z programu teatralnego z 1973 roku: Gdyby Zapolska pisała Moralność pani Dulskiej dziś, nie musiałaby wiele zmieniać.15