Tło historyczne w "Quo vadis"

Tło historyczne Zainteresowanie Sienkiewicza dawną literaturą łacińską, liczne podróże do Rzymu połączone ze zwiedzaniem zabytków, spacerami po starej części miasta, wreszcie zainteresowanie kulturą rzymską pozwoliło z czasem fascynację światem starożytnym wesprzeć rzetelną wiedzą na ten temat. Wspaniałość miasta, jego historii i kultury porywała, jak już wspominaliśmy, wielu twórców literatury. Autor – przedstawiciel świata chrześcijańskiego – pozostaje w zachwycie dla antyku, dla tego okresu z dziejów Rzymu, z powodu którego jego nazwa nie jest dziś tylko punktem na mapie. Myśląc „Rzym”, pobudzamy do życia te wszystkie skojarzenia, które odsyłają do źródeł kultury europejskiej, przypominają o wielkich osiągnięciach myśli i talentu ludzkiego oraz o tym, że przekreślono je jednym niszczycielskim gestem. Powstający na gruzach Rzymu świat wartości chrześcijańskich, przedstawiony w Quo vadis mniej barwnie i szczegółowo, jednoznacznie zwycięża, mimo że włada orężem kruchym i delikatnym – pokorą, dobrem, cierpieniem, uległością. Konfrontacja tych dwu rzeczywistości przedstawionych w powieści Sienkiewicza jest tłem zdarzeń skupiających się wokół wątku miłosnego. Winicjusz interesuje się Ligią z punktu widzenia systemu wartości, w jakich został wychowany. Piękna dziewczyna, zakładniczka, wychowanka Aulusa i Pomponii Grecyny, powinna zostać jego nałożnicą, bo taka jest jego zachcianka. Odmiana stosunku Marka Winicjusza do dziewczyny wynika ze stopniowego poznawania prawd wiary, w imię której odmówiła mu ona posłuszeństwa. Młody Rzymianin poznaje środowisko, w jakim przebywa Ligia, porównuje jego obraz z powszechną opinią o chrześcijanach i odkrywa, że jest w tej nowej religii coś pociągającego, że obietnica Chrystusa dotycząca przyszłego szczęśliwego życia pozwala nadać sens codziennym zmaganiom i cierpieniu. Marek Winicjusz nie znał dotąd tak spójnej religii. Ukazane w tle akcji obrazy z życia dworu cezara oraz – jakże odmienne – opisy spotkań i stylu bycia chrześcijan pozwalają Winicjuszowi porównać i właściwie ocenić obydwie rzeczywistości. 0 wyborze jednej z nich przesądza ostatecznie postawa Ligii wiernej swoim zasadom i ocalającej życie temu, który nie uszanował jej godności i przekonań. Ścieranie się obydwu żywiołów (antycznego i chrześcijańskiego) osadzone jest w realiach epoki, w której ta rywalizacja stylów i wartości miała miejsce. Rzym za panowania krwawego cezara, Nerona, został utrwalony w przekazach historycznych i dziełach sztuki jako czas przesilenia w zakresie pojmowania władzy, talentu, sensu życia, religii itp. Sąsiadujące z sobą na kartach Quo vadis obrazki rodzajowe przedstawiające dwór, uczty, orgie seksualne i ład moralny porządkujący relacje między wyznawcami Chrystusa są odzwierciedleniem tego, co miało miejsce w I wieku naszej ery w Rzymie. Kontrastowe zestawienie: hałas – spokój, rywalizacja – służenie sobie nawzajem, mordowanie – ochrona życia (Nie zabijaj!), obłuda – szczerość, upraszczając: zło – dobro jest, rzecz jasna, pewnym schematem, w którym przegląda się I wiek nowej epoki. Starożytny Rzym, okres jego świetności, czasy panowania Nerona znalazły swoje odbicie w literaturze światowej, którą z pewnością znał autor Quo vadis. Duży wkład wnieśli tu zwłaszcza pisarze angielscy i francuscy, szczególnie w okresie romantyzmu4. Zainteresowanie Rzymem podzielali też twórcy polscy. Sienkiewicz wychowywał się i kształcił w dobie szczególnego szacunku dla łaciny i greki oraz dzieł napisanych w tych językach. Wspominaliśmy już o lekturze niektórych utworów będących, zdaniem badaczy twórczości autora Quo vadis, źródłem inspiracji dla pisarza. Pierwsza podróż Sienkiewicza do Rzymu przypadła na rok 1879. Swoim obserwacjom i wrażeniom autor dal wyraz w felietonach publikowanych w „Gazecie Lwowskiej” i „Gazecie Polskiej”. List z Rzymu, który ukazał się na łamach drugiego z wymienionych czasopism, był zalążkiem późniejszych obrazów malowanych na kartach Quo vadis. Lud kochał nawet i Nerona, który był dla niego zarazem intendentem i najstarszym błaznem. Wysokie tylko głowy obcinano do ogólnego poziomu, ale spodlałej czerni tego rodzaju równość płaciła właśnie za wolność. Płaciły jednak przede wszystkim igrzyska. Tu z „kunikulów” w Koloseum odzywały się nocami przeciągle ryki lwów. Dziś olbrzymia ruina świeci pustymi oknami, ale dawniej, wśród ryku zwierząt i chrapania konających, dziewięćdziesiąt tysięcy gardzieli wyło: „Macte!”. Klaskały dłonie, palce podnosiły się ku górze lub na dół, gladiatorowie wykrzykiwali: „Ave Caesar! Morituri te salutant!” [...]. Tu także konali cicho chrześcijanie. Potem ten piekielny chorał krzyków i jęków, dzikich i wściekłych, rozpaczliwych lub pokornych, umilkł raz na zawsze, a na przesiąkłej krwią arenie rozciągnął w głuchym milczeniu ramiona krzyż5. Ślady rzymskich wędrówek Sienkiewicza są w jego twórczości wszechobecne, zwłaszcza, że autor ponawiał swoje wyprawy do Wiecznego Miasta parokrotnie: 1886, 1890, 1893, 1894. W 1893 roku prowadzi studia potrzebne dla powieści z życia pierwszych chrześcijan6. Miniaturowe obrazki rzymskie umieszczone w nowelach i powieściach Sienkiewicza rozrastają się w obszerną powieść o upadku pogańskiego świata i narodzinach chrześcijaństwa. Autor Quo vadis sam wyjaśniał, skąd czerpał wiedzę o Wiecznym Mieście i okresie panowania Nerona. Realizm historyczny powieści miał więc mocne podstawy. Sienkiewicz znał nie tylko literaturę i dzieła malarskie, ale także prace historyków wyjaśniające zawiłości stosunków panujących w I w. w Rzymie. Jeżeli dodać do tego wielokrotne wizyty pisarza w przedstawionych przez niego miejscach, nietrudno wyjaśnić precyzję, z jaką prowadzi on bohaterów ulicami i zaułkami, z jednej dzielnicy do drugiej . Topografia Rzymu w Quo vadis odpowiada faktycznemu rozmieszczeniu różnych punktów, w jakich toczy się akcja. W zgodzie z przekazami historycznymi pozostaje charakterystyka przedstawionej w powieści epoki i głównych jej przedstawicieli. Wśród nich na czoło wysuwa się Neron. Jego imię porządkuje zdarzenia utworu w czasie. Żył w latach 37-68, panował od 54 r. do śmierci. Jako panujący nastolatek łatwo podlegał demoralizującemu wpływowi władzy i podszeptom pochlebców. Akcja powieści przypada na końcowy okres jego panowania: 63-66, zaś epilog przedstawia moment jego śmierci w 68 r. Literacka wizja zdarzeń historycznych pozwala łączyć fikcyjną fabułę z faktami, które rzeczywiście miały miejsce. Do takich zaliczyć można nie tylko pożar Rzymu, ale także charakterystykę cesarskiego dworu, warunki życia, strukturę społeczną (okres niewolnictwa), styl życia, sposób ubierania się, jadło, uczty itp. Istotnym elementem są znane z historii postaci, przedstawione, tu w pewnej literackiej modyfikacji, ale z uwzględnieniem rysów, które sugerują źródła historyczne. Znowu wypada zacząć od władcy. Sienkiewicz pokazuje rozkład cywilizacji rzymskiej między innymi poprzez ujawnienie psychologii działania Nerona. Jest on bezkrytycznym megalomanem przekonanym o wielkiej wartości swojego talentu literackiego, nie liczy się z nikim i z niczym. Zdolny do zamordowania własnej matki, potrafi dokonać każdego strasznego czynu (pożar Rzymu i skazanie na zagładę wielu istnień ludzkich jest ukoronowaniem jego makabrycznych pomysłów). Obok niego Sienkiewicz umieszcza inne postaci historyczne: m.in. Petroniusza, Tygellina, Senekę, Poppeę. W utworze pojawiają się dwaj uczniowie Chrystusa: Piotr i Paweł z Tarsu. Chociaż ich przeżycia są wytworem fikcji literackiej, to jednak trzeba dodać, że ich nauka i wspomnienia o Zbawicielu nie są oderwane od podstawowego źródła wiedzy o działalności Jezusa, tzn. Biblii. Historyczne tło fikcyjnych wydarzeń, sceneria wypadków w jakie uwikłani są Ligia i Winicjusz, są – zgodnie z założeniami powieści historycznej (por. rozdział Kompozycja utworu) spójne z kanwą, w którą wplecione zostały losy bohaterów literackich. Przedstawione tu realia historyczne nie są sprzeczne z wynikającym ze źródeł obrazem epoki.