Tło historyczne baroku

Tło historyczne epoki to przede wszystkim wojny (z wojną trzydziestoletnią 1618 - 1648 na czele) oraz powolne wyniszczanie wewnętrzne kraju i osłabianie jego międzynarodowej pozycji. Początek upadku Rzeczypospolitej sygnalizowały wystąpienia opozycji magnacko - szlacheckiej przeciwko projektom reform (m.in. wzmocnienia władzy królewskiej, uporządkowania spraw skarbu, państwa i wojska), rokosz Lubomirskiego skierowany przeciw królowi w roku 1665 i abdykacja Jana Kazimierza w 1668. Dopiero Jan III Sobieski swym zwycięstwem pod Wiedniem w 1683 r. częściowo przywrócił dawną świetność Rzeczypospolitej, jednak na krótki okres czasu. Kontekstem społecznym dla rozwoju baroku była w krajach katolickich kontrreformacja, a w krajach protestanckich ustabilizowanie się i instytucjonalizacja Kościołów reformowanych, co sprzyjało kształtowaniu się nowego typu religijności. W Polsce do głosu dochodził natomiast nurt sarmacki. Sarmatyzm to pogląd o szczególnym pochodzeniu szlachty polskiej. W oparciu o XVI - wiecznych historyków twierdzono, że szlachta polska wywodzi się od Sarmatów, starożytnego plemienia, zamieszkującego przed wiekami ziemie polskie (w rzeczywistości Sarmaci zasiedlali w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. ziemie nad dolną Wołgą). Sarmatom przypisywano wiele wspaniałych cech charakteru, jak np. wrodzoną dumę, waleczność, odwagę, męstwo, wierność, itp.. Szlachcie taka koncepcja własnego pochodzenia i własnych przodków bardzo przypadła do gustu - zaczęto więc poszukiwać własnych korzeni, tworzyć rodowody oparte na sarmackim pochodzeniu, powstał właściwie jeden ogromny sarmacki mit szlachecki. Dopiero w późniejszym okresie czasu określenie to zaczęło wiązać się z negatywnymi cechami szlachty: megalomanią, ksenofobią ( czyli lękiem przed wszystkim, co obce), nacjonalizmem, nietolerancją religijną, awanturnictwem, sobiepaństwem, skłonnościami do pijatyk, umiłowaniem zbytku, ciasnymi horyzontami myślowymi i dewocyjną pobożnością. Sarmatyzm to również pewna niechęć do nauki - za wystarczające wiadomości sarmaci uznawali te wyniesione z kolegiów jezuickich. Pod koniec baroku najjaskrawiej chyba uwidocznił się zanik ducha obywatelskiego i brak troski o losy ojczyzny. Sarmatyzm stał się synonimem upartego konserwatyzmu i warcholstwa, rozpadu i zaniku kultury dawnego rycerstwa polskiego. Rozwijająca się kontrreformacja i tworzący się nurt sarmatyzmu nie była jedynymi ważkimi zjawiskiami społecznym w XVII - wiecznej Rzeczypospolitej. Potęga ówczesnej Polski (drugiego co do wielkości państwa Europy) nie równoważyła panujących w niej konfliktów narodowościowych i społecznych. W wielonarodowościowej Rzeczypospolitej Polacy stanowili zaledwie ok. 40 % ludności, a liczba obywateli obcej narodowości zwiększała się wraz z włączaniem do jej obszarów nowych ziem wschodnich. Ponadto fakt, iż Polska była jednym z najbardziej na wschód wysuniętych państw Europy czynił z niej swoiste przedmurze kultury chrześcijańskiej, narzucając jej niejako rolę swoistego bufora przed zapędami Turków i Tatarów. Do głosu dochodziły powiększające się różnice społeczne i majątkowe pomiędzy stanem szlacheckim i coraz bardziej wyzyskiwanym stanem chłopskim. Konflikty te przybierały często bardzo radykalne formy, a na ziemiach południowej Ukrainy doprowadziły do wybuchu powstania Kozaków zaporoskich w roku 1648. Były to pierwsze oznaki schyłku świetności Rzeczypospolitej. Różnice majątkowe istniały również wewnątrz stanu szlacheckiego. Obejmował on tak skrajnie różne grupy majątkowe, jak magnaterię i szlachtę bezrolną. Jednak mimo, iż bardzo dbano o spójność i odrębność tego stanu często dochodziło w nim do różnych scysji i sporów, nie tylko na tle majątkowym, ale i politycznym. Ponadto dostrzec można było przypadki nobilitacji ludzi nie wywodzących się z tego stanu. Wszystko to prowadziło do napięć społecznych, które umiejętnie wykorzystywała i podsycała magnateria, narzucając swoją politykę wewnętrzną Rzeczypospolitej.