Teoria Czystej Formy i pojęcie Istnienia w "Szewcach"

Teoria Czystej Formy i pojęcie Istnienia Filozofia zajmuje w wypowiedziach Witkacego wiele miejsca. Wkracza także do literatury. Dla pełniejszego zrozumienia dramatur¬gii tego autora zapoznajmy się z dwoma pojęciami: Czystej Formy i Istnienia. Zanim teoretyk sztuki przystąpił do zdefiniowania Czystej Formy starał się wyjaśnić, co rozumie przez formę i wprowadzić tu pewną szczegółową klasyfikację. Wymienia formy sylwetowe, „rze¬czywiste”, ujęcie formy i Czystą Formę (estetyczną), która stanowi kluczowe zagadnienie estetyki Witkacego. Czym jest Czysta Forma? Sam termin zapisany wielkimi literami zwraca uwagę na jego ważne znaczenie. „Konstrukcja form na pła¬szczyźnie, czyli kompozycja albo Czysta Forma” [sformułowanie Wit¬kacego – przyp. aut.], sugeruje, że dzieło sztuki rozpatrywać winni¬śmy w kategoriach wyłącznie formalnych, pomijając wszelkie „tre¬ści” tego dzieła, a więc wszelkie odniesienia do rzeczywistości poza¬artystycznej. Postulat taki wysuwa Witkacy co krok, formułuje nieu¬stannie expressis verbis. Oznacza on jednak przecież, że dadzą się sformułować takie właśnie kategorie formalne, że konstrukcja form, czyli kompozycja, rządzi się określonymi prawami formy, które może¬my badać, ustalając ich wzajemne zależności i powiązania. Że, innymi słowy, Czysta Forma to pewien system relacji między elementami (formami) dzieła, zupełnie prosty lub niezmiernie złożony, dający się jednak zawsze rozłożyć na czynniki pierwsze, rozmontować i obja¬śnić.5 Tak, w skrótowym ujęciu, Konstanty Puzyna wyjaśnia to trud¬ne do zdefiniowania i nieprecyzyjne pojęcie, dodając, że za najbar¬dziej czyste sztuki Witkacy uznawał malarstwo i muzykę. Twórca po¬winien więc dążyć do Czystej Formy. Jest ona postulatem i nieosią¬galnym w praktyce artystycznej ideałem. Nie odtwarzanie czy naśla-dowanie rzeczywistości, a więc nie treść, fabuła jest celem twórcy, ale właśnie sposób zestawiania elementów dzieła, który wyrażałby jed¬ność z Istnieniem, wywoływał uczucia metafizyczne. Wbrew pozo¬rom nie doznania estetyczne są celem tak pojmowanej sztuki, ale wła¬śnie owe przeżycia metafizyczne, które wywołuje poczucie jedności Istnienia Poszczególnego z całym Istnieniem (światem zewnętrz¬nym). „Ja”, czyli Istnienie Poszczególne, może przeciwstawić się swoją jednością wewnętrzną całemu otoczeniu, a więc wielości (przedmiotom, „życiu”). Bo „nie-ja” to wielość. A taka dwoistość [...] jest cechą Istnienia. Mówiąc najprościej: oglądane z zewnątrz Istnie¬nie jest nieskończonym zbiorem przedmiotów [...] w przestrzeni, oglą¬dane od wewnątrz jest przepływem jakości w czasie. [...] Ale dwoistość Istnienia Poszczególnego możemy niekiedy przeła¬mać, przeżywając w nagłym błysku siebie jako jedność. Przeżycie ta¬kie przynosi właśnie sztuka zarówno w akcie kreacji, jak odbioru. Wtedy przełamuje też czasem nawet opozycję „ja – nie-ja”: „wyraża bezpośrednio jedność naszą własną i całego Istnienia”. Wtedy też osiągamy to, co najrzadsze i w życiu najcenniejsze: przeżywamy w ogóle „Tajemnicę Istnienia jako jedność w wielości”.6 Z czasem Witkacy przełamał opozycję formy i treści, głosząc ideę, że nie mogą być one oddzielane, bowiem stanowią „absolutną jed¬ność”. Ewolucja poglądów estetycznych, jak i koncepcji ontologicznych doprowadziła ostatecznie do sprzeczności, z której wynika, że dzieło sztuki („przedmiot estetyczny i wyraz jedności osobowości” – określenie K. Puzyny) należy zarówno do „ja” i „nie-ja” i właśnie mo¬że między nimi pośredniczyć, zaś Istnienie Poszczególne i Istnienie mają również dwoistą naturę. Teoria Czystej Formy i wskazanie złożoności świata, Tajemnicy Ist¬nienia, zrodziło się u Witkacego z poczucia kryzysu kultury i uznawa¬nych wartości oraz z poczucia zagrożenia. Sens Istnienia człowieka S. I. Witkiewicz rozpatrywał w stosunku do świata. Zagadnienie jedno¬ści w wielości prowadziło do poszukiwania odpowiedzi na podstawo¬we pytania dotyczące bytu i sposobu jego istnienia. Człowiek jako Ist¬nienie Poszczególne jest tym, a nie innym, ale dlaczego tak jest, jak kształtują się wzajemne relacje tych istnień, dlaczego życie stanowi tak wielką Tajemnicę? Według autora religia i filozofia nie są w sta¬nie odpowiedzieć na te pytania, nie potrafią objąć i wyjaśnić sensu Istnienia, stąd nadzieja w oddziaływaniu sztuki, która może być zdol¬na do wywoływania uczuć metafizycznych poprzez Czystą Formę. Jak widać, owo „udziwnienie” utworów, które zarzucano Witkace¬mu, zrodziło się z głębokich rozważań teoretycznych podejmowanych w dobie poczucia kryzysu i narastającego zagrożenia, zaniku uczuć i cech indywidualnych. W obawie przed automatyzacją, mechanizacją, której będą – jak sądził Witkacy – podlegali także ludzie autor szuka ratunku w odnowionej sztuce, zdolnej powstrzymać grożącą katastrofę ludzkości i zagładę kultury. Taką rolę mógł odegrać rów¬nież teatr jako synteza sztuk i forma form (właśnie jedność w wielo¬ści). Estetyka i ontologia Witkacego nie doczekały się akceptacji. Po burzliwych dyskusjach zapomniano o „wariacie z Krupówek” i jego alarmujących, katastroficznych poglądach. Witkacy miał szczególnie wyostrzoną wrażliwość na polityczne zmiany, które mógł obserwować. Wstrząs psychiczny wywołany rewolucją w Rosji w 1917 r., a po latach dojście do władzy Hitlera i światowy kryzys gospodarczy to kluczowe momenty pogłębiające pesymizm historiozoficzny autora Szewców. Przerażenie, którego człowiek doświadcza w zetknięciu z Tajemnicą Istnienia, stało się obsesją Witkacego. Nie znajdując wy¬jaśnienia zagadki, przytłoczony zbliżającą się i coraz bardziej realną wizją zagłady wszelkich wartości, popełnił samobójstwo. Witkacy do dziś budzi spory i kontrowersje, nie można mu jednak odmówić prekursorskiej roli w zakresie dramatu awangardowego i te¬atru absurdu, który właśnie poprzez formę dążył do dialogu z odbiorcą. Najwyżej oceniany dramat Szewcy jest wielką syntezą przemyśleń i poszukiwań literackich. Zanim przystąpimy do szczegółowego omówienia utworu, przywołajmy przebieg zdarzeń – jest to bowiem dzieło, w którym autor, nie zapominając o formie, wyraża poprzez treść swoje poglądy i przestrogi.