Szlachta oświeceniowa

J. U. Niemcewicz w komedii „Powrót posła" umieszcza wątek polityczny. Ukazuje ściera-nie się poglądów stronnictwa reformatorskiego (Podkomorzy, Walery) i konserwatystów (Starosta Gadulski). Proponowane jest zniesienie liberum veto, wolnej elekcji, wprowadzenie dziedziczności tronu, zwiększenie liczby wojska i uwłaszczenie chłopów. Niemcewicz przed-stawia również postawę kosmopolity (Szarmancki) - łowcy posagów, przejmującego modę zachodnią, obojętnego wobec kraju. Utwór wykazuje, że jeżeli szlachta będzie niewykształco-na, chciwa, dażyła do nieograniczonej wolności, używała zamiast argumentów szabli - „Jak obce wojsko wkroczy, to wszystko pogodzi". Reformatorzy są zdania, iż „dom zawsze powi-nien ustąpić krajowi. Funkcje dydaktyczne spełnia także pierwsza polska powieść „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" I. Krasickiego. Utwór opisuje życie szlachcica wychowanego w duchu sarmackim. Bohater pobiera płytką naukę u jezuitów, później u guwernera. Mikołaj podróżuje; dociera do wyspy Nipu, na której panuje utopia równości społecznej, powszechnej miłości i zgody. Wra-ca do kraju i osiada w majątku po rodzicach. Krasicki, pragnąc zmienić systuację, ukazuje nieuctwo, samowolę, lenistwo i kosmopolityzm szlachty. Satyra „Do króla" jest pochwała zalet króla (mądrości, wykształcenia, troski o kulturę) w świetle krytyki szlachty. Poprzez kamuflaż Krasicki ukazuje portret sarmaty, który zarzuca władcy nie królewskie pochodzenie i młody wiek. Autor pozornie ganiąc - chwali.