Sytuacja gospodarcza, społeczna i polityczna w Polsce w czasach oświecenia

SYTUACJA SPOŁECZNA, GOSPODARCZA I POLITYCZNA W POLSCE XXVIII WIEKU Literatura oświecenia rozwijała się w dramatycznym okresie dziejów narodu polskiego. Osłabienie państwa za panowania dynastii Wettinów (August II i August III) już od początku XVIII wieku stwarzało nieustanna sytuacje zagrożenia. Narastające trudności były przede wszystkim wynikiem kryzysu demokracji szlacheckiej i wzmocnienia pozycji rywalizujących rodów magnackich, których działalność wymykała się spod kontroli państwa. Ustrój Rzeczypospolitej oparty na wybieranych organach władzy mógł funkcjonować sprawnie jedynie pod warunkiem wysokiego poziomu świadomości społecznej i politycznej warstwy powołanej do rządzenia krajem. W czasach saskich została naruszona równowaga między myśleniem kategoriami państwa, wymagającym poświęceń i kompromisów, a obsesyjnie strzeżoną ideą szlacheckiej wolności. Wygrywali na tym możnowładcy, uprawiając odpowiednia propagandę i stosując szantaż polityczny, jeśli tylko w ich interesie leżało osłabienie władzy centralnej, a często też obcy mocarze, którzy od dawna dążyli do podporządkowania sobie Rzeczypospolitej. Bardzo skutecznym sposobem paraliżowania władzy centralnej było stosowanie zasady liberum veto, uznawanej przez znaczną część szlachty za „źrenicę wolności”. Anarchia w państwie, zwłaszcza zaś nadużywanie niebezpiecznego prawa zrywania sejmów, miała nieobliczalne następstwa w dziedzinie etyki społecznej. Niemożność skutecznego działania na szczeblu państwowym stwarzała naturalne warunki pracy pozornej, bądź zniechęcała do publicznej aktywności, zwłaszcza że szlachcic posesjonat miał miniaturowe „państwo” w swojej własnej zagrodzie, gdzie mógł sprawować władzę w sposób dyktatorski, pędząc życie „szczęśliwego ziemianina”. Genezę oświecenia wiąże się z kryzysem społecznym i intelektualnym feudalizmu. Większość ówczesnych państw europejskich była monarchiami absolutnymi i na walce z tym anachronicznym w XVIII wieku ustrojem skupiła się uwaga ludzi owej epoki. W Polsce nie było monarchii absolutnej. Kryzys dotyczył tu więc sarmatyzmu oraz jego politycznych i kulturalnych skutków. Należy do nich zaliczyć zarówno szlachecki republikanizm i parlamentaryzm ze wszystkimi narosłymi przez wieki deformacjami., jak i towarzyszącą szlacheckiemu poczuciu potęgi literaturę, bezkrytyczną i pełną ozdobnego pustosłowia. Najważniejsze przejawy tego kryzysu zanotował ówczesny świadek i uczestnik wydarzeń, nieznany autor „Nagrobka Królestwa Polskiego”. „Zatrzymaj się chwilę, wędrowcze, który przebiegasz szybko Polskę. I cóż tak długo podziwiasz? Nie jest bezpieczny postój w tej krainie, w której nie rządzi ani król, ani prawo, ani rozum (…) Stąd królowie – a bezkrólewie, sejm oszalały, sejmiki kłótliwe, posiedzenia pełne zatargów, ustawy jak drwiny, kler nic nie wart, biskupi nieprzydatni, ministrowie nieudani, senatorowie zdrajcy, szlachta zmienna, trybunały przedajne, miasta wynędzniałe, miasteczka niewolnicze, wsie puste, pola jak ugory, oficerowie łupieżcami, regimentarz zbrodniarzem, przełożeni niedojrzali, urzędnicy im podobni, konnica – łupieżcy, piechota obdarta, a całe wojsko nędzą, rzemiosło rycerskie złem, wojna nie wojną, bitwa ucieczką. Zobaczywszy i usłyszawszy to wszystko, odejdź, kochany wędrowcze, a nam wyproś lepsze czasy”. Tak więc bezprzykładna anarchia, całkowicie pozorny charakter szlacheckiej demokracji i równości, upadek gospodarczy i utrata możliwości stanowienia o losach własnego państwa – czego przejmującym dowodem stał się tzw. Sejm Niemy z 1717 r. –zadecydowały o odmienności polskiego oświecenia.