Świat bohaterów w "Mitologii"

Świat bohaterów W podaniach greckich występują liczni bohaterowie lub herosi, czyli synowie bogów i kobiet śmiertelnych, obdarzeni wielkim wzrostem i siłą, chętnie angażujący się w wyprawy wojenne i różne awantury. Legendy o nich znane są niekiedy w wielu wariantach. Wielką sławę zawdzięczają epice i dramatowi (które utrwaliły już dosyć jednolite wersje mitów) oraz tradycji ludowej. Herakles (Herkules), syn Dzeusa i królowej Alkmeny, już jako niemowlę był niezwykłym siłaczem: udusił dwa węże, które nienawidząca go Hera wysłała, by go zgładziły. Mąż Alkmeny, Amfitrion, ćwiczył go w sportach i hartował w trudach. Herakles wyrósł na olbrzyma, który dla zaspokojenia głodu zjadał całego wołu. Z wyrwanego oliwnego drzewa zrobił sobie potężną maczugę. Bogowie wyposażyli go w miecz, strzały, kołczan i pancerz. Za pomoc w pokonaniu wroga król tebański ofiarował mu swoją córkę za żonę. Pewnego dnia ogarnęło Heraklesa szaleństwo – zabił żonę i dzieci. Pytia kazała mu za pokutę wykonać dwanaście prac na życzenie króla Myken Eurysteusa. Pokonał więc i przyniósł królowi potwornego lwa z Nemei, zabił dziesięciogłową hydrę lernejską, sprowadził do Myken piękną łanię ceryntyjską, pokonał wielkiego dzika w okolicach Erymantu, sprytnym sposobem (zmieniając koryto rzeki), przy użyciu wody posprzątał stajnię Augiasza, w Arkadii wyniszczył roje potwornych ptaków żywiących się ludzkim mięsem, przyniósł Eurysteusowi olbrzymiego byka z Krety oraz cztery cudowne klacze króla Diomedesa z Tracji, zdobył dla swojego pana pas Hipolity, królowej Amazonek (kobiet, które wypalały sobie prawą pierś, by sprawnie rzucać dzidą oraz uśmiercały męskich potomków), przyprowadziły woły Gerionesa, zdobył złote jabłka z jabłonki Hery, pilnowanej przez trzy Hesperydy, i stugłowego smoka (pomógł mu w tym Atlas zazwyczaj dźwigający ziemski glob) oraz dokonał rzeczy zupełnie niezwykłej – sprowadził z piekieł Cerbera, który po uwolnieniu natychmiast uciekł do Tartaru. Po odbyciu pokuty Herakles postanowił się ożenić, ale zabił brata królewny, który się temu związkowi sprzeciwiał. Olbrzym znowu został ukarany – trzyletnią służbą u królowej Omfalii, która zatrudniła go do różnych domowych prac i stale poniżała. Następnie Herakles używał swojej siły w dobrych celach – zabijał potwory, zakładał miasta. Ożenił się z piękną królewną Dejanirą, którą nosił na rękach, tak była przy nim drobniutka. Gdy chciał ją porwać centaur, Herakles zabił go, ale ten obiecał Dejanirze, że jego krew pozwoli zatrzymać na zawsze uczucia męża dla siebie. Zazdrosna kobieta wyprała w krwi centaura koszulę Heraklesa. Była to podstępna zemsta pokonanego. Koszula wżarła się w skórę olbrzyma i paliła wielkim ogniem, jego ciało odpadało. Widząc to, Dejanira powiesiła się. Herakles zbudował sobie stos pogrzebowy, lecz ugasiła go burza, która również ukoiła jego rany. Na chmurze odjechał na Olimp, gdzie Dzeus uczynił go nieśmiertelnym, zaś życzliwa odtąd Hera dała mu za żonę swoją córkę Hebe. Postać Heraklesa, jako bohatera sprawiedliwego, walczącego z okrucieństwem, została uwieczniona w wielu pieśniach i dramatach. Pisał o nim, jako o symbolu siły i wytrwałości, A. Mickiewicz w Odzie do młodości. W starożytności chętnie go przedstawiano w rzeźbach – z maczugą, w lwiej skórze. Tezeusz, syn Ajgeusa (Egeusza) i królewny Ajtry z Trojzeny, starał się naśladować Heraklesa pod względem odwagi i popisów siły, m.in. zabił olbrzymiego byka w okolicach Maratonu. Aby uwolnić Ateńczyków od konieczności opłacania haraczu w postaci młodych ludzkich ofiar dla Minotaura (potwór o byczej głowie mieszkający na Krecie), wyprawił się, by go pokonać. Na dworze króla Minosa sprzyjała mu tylko córka władcy, Ariadna. Dała mu kłębek nici, które on rozwijał, wchodząc w korytarze labiryntu – słynnej skomplikowanej budowli, gdzie mieszkał potwór. Po zabiciu go mógł więc bezpiecznie wyjść z tej pułapki. Odpłynął z Ariadną, ale zostawił ją na wyspie Naksos. Tam została żoną Dionizosa. Wracając do Aten, Tezeusz nie zmienił żagla na czerwony i oczekujący go ojciec (Ajgeus), pewny, że czarny żagiel oznacza śmierć syna, rzucił się ze skały do morza. Tezeusz objął wtedy rządy i zjednoczył rody i gminy Attyki w jedno państwo, następnie zrezygnował z władzy, dzięki czemu zapanował ustrój republikański. Kolejne przygody Tezeusza to porwanie królowej Amazonek Antiopy, ożenek z córką króla Minosa, Fedrą, która oskarżyła jego syna, Hipolita, że ją uwodził. Wygnany Hipolit zginął, gdy spłoszyły się jego konie, zaś Fedra powiesiła się. Tezeusz porwał ze Sparty siedmioletnią Helenę, córkę króla Tyndareosa. Kiedy pod Ateny przybyło wojsko, zgromadzenie ludowe kazało ją wydać, zaś Tezeusza ukarano wygnaniem z Aten. Zginął, gdy spadł ze skały na wyspie Skyros. Po wojnach perskich sprowadzono jego zwłoki do Aten i czczono jako wybawcę uciśnionych. Jego postać jest częstym motywem malowideł na naczyniach. Tantalos to niegodziwy zuchwały król, który ugościł bogów pieczenią z ciała królewicza Pelopsa, swojego syna. Został za to strącony do Tartaru, zaś Dzeus przywrócił chłopca do życia. Jego dwaj synowie, Atreus i Tiestes nienawidzili się. Kiedyś, po zakończeniu uczty w Mykenach, Atreus wręczył bratu koszyk z głowami jego synów, z których zrobiono pieczeń. Atreus i Tiestes zginęli później nagłą śmiercią (od miecza lub trucizny) i straszą odtąd jako upiory. O grobowcu Atreusa, jako symbolu zbrodni i pychy, pisał J. Słowacki w Grobie Agamemnona. Legendy tebańskie głoszą, że Dzeus porwał córkę Agenora, Europę, zaś jej brat, Kadmos, udał się na poszukiwania według wskazówek wyroczni. Jego towarzysze zostali pożarci przez smoka, którego on zabił zaraz oszczepem. Po kilku dniach z zasianych zębów potwora wyrósł zastęp zbrojnych rycerzy, którzy stoczyli z sobą walkę. Z pięcioma ocalałymi Kadmos założył miasto Teby, sam ożenił się z Harmonią, córką Aresa i Afrodyty. Jego dzieci i wnukowie wpadali w szaleństwo lub ginęli – była to więc rodzina nieszczęśliwa. Zły los prześladował miasto także za czasów Lykosa. Władcami Teb stali się Amfion i Dzetos, cudem ocaleni synowie Antiope, krewnej Lykosa. Żona Amfiona – Niobe – powiła czternaścioro dzieci i wywyższała się z tego powodu nad czczoną jako matka boginię Latonę. Jej potomkowie, Apollo i Artemida, zabili strzałami z łuku dzieci Niobe, ta zaś, oszalała z rozpaczy, opuściła okrutne miasto. Kolejnym władcą Teb był Lajos, mąż Jokasty. Wyrocznia przepowiedziała mu straszny los – zginie z ręki syna, który ożeni się z własną matką. Kiedy urodził się chłopiec, przekłuto mu pięty i porzucono w górach. Został on uratowany przez pasterzy i nazwany imieniem Edyp („człowiek o spuchniętych nogach”), a następnie oddany pod opiekę królowej Koryntu. Kiedy Edyp usłyszał przepowiednię wyroczni, opuścił Korynt, myśląc, że ci, którzy go wychowali, są jego rodzicami. Jednak fatum jest nieubłagane – Edyp spotkał na drodze i zabił człowieka, który naprawdę był jego ojcem. Następnie udał się do Teb, gdzie porywał ludzi potwór Sfinks o postaci lwa i twarzy oraz piersiach kobiety. Edyp wyjaśnił jego zagadkę (zwierzę, które z rana chodzi na czworakach, w południe na dwóch, a wieczorem na trzech nogach i mówi, to człowiek w wieku niemowlęcym, kiedy już umie chodzić i na starość, gdy posługuje się laską). Potwór rzucił się w przepaść, zaś Edyp otrzymał rękę Jokasty i rozpoczął panowanie w Tebach. Z tego kazirodczego związku narodziło się czworo dzieci: Polinejkes, Eteokles, Antygona i Ismena. Miasto nawiedzały coraz straszliwsze nieszczęścia. Wieszcz Tejrezjasz wyjaśnił, że powodem jest sam król, ojcobójca, który poślubił swoją matkę. Słysząc te słowa, Jokasta powiesiła się, zaś Edyp wykłuł sobie oczy i odszedł do Kolonu, żeby tam umrzeć. Eteokles i Polinejkes mieli odtąd panować na zmianę – każdy przez rok. Eteokles nie chciał jednak oddać po roku władzy. Polinejkes postanowił odebrać ją siłą przy pomocy swojego teścia, króla Argos, Adrastosa. Ostatecznie Tebańczycy zwyciężyli, ale obaj bracia polegli. Nowy król Kreon ogłosił Polinejkesa zdrajcą i zabronił pogrzebania jego zwłok. Zrobiła to jednak siostra Antygona, która nie chciała, by dusza bliskiego błąkała się, nie mogąc wejść do Hadesu. Została za to żywcem zamurowana w piwnicy. Po dziesięciu latach Teby zostały zburzone przez wojska potomków Adrastosa. Losy Edypa i jego dzieci przedstawia znana trylogia dramatyczna Sofoklesa: Król Edyp, Edyp w Kolonie oraz Antygona. Wśród legend korynckich najbardziej znana jest historia Syzyfa, króla bogatego portu, Koryntu, pupila bogów. Syzyf był plotkarzem i zdradzał sekrety Olimpu, aż Dzeus postanowił go zgładzić. Przebiegły król związał bożka śmierci i odtąd ludzie nie umierali. Potrzebna była interwencja Hadesa u Dzeusa. Ares uwolnił Tanatosa i Syzyf umarł. Nie mógł jednak wejść do królestwa cieni, ponieważ nie pogrzebano jego zwłok (sam prosił o to żonę). Ubłagał u Platona, by pozwolono mu wrócić na ziemię i ukarać żonę. Nie zamierzał jednak wracać do podziemi. Kiedy po latach sobie o nim przypomniano, nie było ratunku. Za nieposłuszeństwo srogo go ukarano: wtaczał na wysoką górę wielki głaz, a gdy już był bliski szczytu, kamień staczał się w dół. Odtąd Syzyf stale ponawia swoją pracę. Jego postać jest symbolem wysiłku bez efektu, bez końca. Legenda kreteńska o Dedalu i Ikarze wiąże się z historią Tezeusza, który pokonał Minotaura. Potwór był synem króla Minosa, zamkniętym w labiryncie przez ojca, by nikomu nie zagrażał. Budowniczym labiryntu był Dedal, wyjątkowy artysta, rzemieślnik, człowiek bardzo pomysłowy. Po wykonani zadania nie mógł opuścić Krety, ponieważ król Minos obawiał się zdrady (Dedal wiedział o wielu sprawach ważnych dla bezpieczeństwa państwa). Wybitny konstruktor wymyślił więc, że wydostanie się z wyspy wraz z synem przy pomocy wielkich skrzydeł (ptasie pióra zlepione woskiem). Przedsięwzięcie udałoby się, gdyby nie młodzieńczy zachwyt lotem, któremu uległ Ikar – nie bacząc na przestrogi ojca, wzleciał zbyt wysoko. Słońce roztopiło wosk i skrzydła rozpadły się. Ikar spadł na wyspę (Ikaria) i zabił się. Dedal pogrzebał zwłoki syna i udał się w dalszą drogę. Osiadł na Sycylii, gdzie zbudował warowny gród. Próba odbicia Dedala nie powiodła się – król Minos zginął. Badania archeologiczne potwierdzają istnienie w Knossos niezwykłej konstrukcji – gmachu o skomplikowanym rozkładzie pomieszczeń – labiryntu. Odkryto tam liczne malowidła, rzeźby, naczynia dowodzące wysokiego stopnia cywilizacji, którą określono jako minojską lub egejską (od morza Egejskiego). Motyw mitycznych lotników chętnie wykorzystywano w malarstwie i literaturze. Wyprawa argonautów wzięła swój początek z niegodziwego pokonania brata Ajzon, króla miasta Jolkos w Tesalii, przez Peliasa. Kiedy Ajzonowi urodził się syn, Jazon, Pelias postanowił go zgładzić. Matka natychmiast wyniosła dziecko do groty centaura Chejrona. Jazon wyrósł na dzielnego pięknego młodzieńca, chętnego do pomocy potrzebującym (za to opiekowała się nim Hera). Kiedy przybył on do Jolkos w jednym sandale (drugi zgubił po drodze), Pelias rozpoznał w nim człowieka przed którym ostrzegała wyrocznia. Sam Jazon doradził mu, żeby gościa, od którego obawia się śmierci, wysłał po złote runo. Pewien stary sługa zaprowadził Jazona do chaty jego rodziców. Tam młodzieniec poznał prawdę o sobie i niegodziwym Peliasie. Wysłany po złote runo Jazon przypomniał sobie opowieści Chejrona. Otóż, było to runo cudownego baranka, który niegdyś przeniósł w powietrzu na swoim grzbiecie zagrożone dzieci Fryksosa i Helle z Beocji aż do Kolchidy nad Morzem Czarnym. Starego baranka Fryksos zabił i złożył w ofierze Dzeusowi, zaś złote runo zawiesił na dębie w świętym gaju Aresa. Na apel Jazona stanęło wielu śmiałków, m.in. Herakles, Tezeusz i Orfeusz. Wyruszyli na wielkim i nowoczesnym statku Argo („szybki”), z dziobem, w którym ukryto drewno świętego dębu. Załogą dowodził Jazon. Wśród licznych przygód Argonauci przeżyli dwa lata na opanowanej przez bezwzględne kobiety wyspie Lemnos, uwolnili od harpii (ptaków o kobiecych twarzach) ślepego wróżbitę Fineusa, przemknęli pomiędzy skaczącymi ku sobie i z powrotem skałami Symplegadami. Ostatecznie dotarli do zamku króla Ajetesa u stóp Kaukazu. Ten postawił Jazonowi warunki: ma zaorać Pole Aresa przy pomocy spiżowych byków, daru Hefajstosa, posiać na nim zmoczone zęby, pokonać narodzonych z nich zbrojnych mężów oraz smoka, który strzeże złotego runa. Jazon dokonał tego przy cichym wsparciu córki Ajetesa Medei. Dzięki jej balsamowi nie czuł bólu i oparzeń, mógł pokonać byki, rycerzy i smoka, którego na dodatek Medea uśpiła swoimi opowieściami. Po zdobyciu złotego runa Meeda popłynęła wraz z Jazonem i jego towarzyszami. Uciekinierów ścigała flota króla Ajetesa. Wtedy Medea zabiła i poćwiartowała zwłoki brata Absyrtosa i rzucała w morze. Ajetes zatrzymał się, by je zbierać – tak Argonautom udało się uciec. Dzeus jednak pomścił zbrodnię – wiele lat wracali do domu. Staruszek – ojciec Jazona – został uzdrowiony cudowną mocą ziół warzonych przez Medeę. Zestarzał się również Palias. Medea obiecała jego córkom pomoc, tymczasem kazała im zabić ojca. Doprowadziła tym do zguby Paliasa i jego córki, które oszalały z rozpaczy. Jazon zapałał uczuciem do Kreuzy, córki Kreona. Medea ofiarowała jej piękną szatę, która okazała się podstępną zemstą za zdradę Jazona. Tkanina oblepiła ciało Kreuzy – dziewczyna spłonęła w męczarniach. Medea zabiła własne dzieci i uciekła do Aten. Podobno później spotkała się z Jazonem i oboje, pogodzeni, odjechali do Kolchidy, by przejąć rządy po Ajetesie.