Struktura "Pieśni o Rolandzie"

Forma utworu Struktura utworu została skonstruowana z troską o praktyczne wykorzystanie przez średniowiecznych śpiewaków, którzy – w zależności od doraźnych potrzeb – mogli przestawiać lub opuszczać niektóre fragmenty. Są to serie autonomicznych i statycznych obrazów. Wrażenie ruchu i postępu akcji uzyskiwano poprzez odpowiedni układ owych sekwencji. Do wydobywania nastroju służyła zróżnicowana długość wersów (8-, 10-, 12-zgłoskowych) ułożonych w strofy różnych rozmiarów (7-35 wersów). Melodyjnemu ukształtowaniu poszczególnych fragmentów sprzyjały proste rymy, schematyczne formuły opisowe, regularne powtarzanie całych fraz. Posługiwano się językiem potocznym, bezpośrednim, odwołującym się do doświadczeń ludzkich, często wręcz odsłaniającym fizjologię (obrazy ran i agonii). Narrator uprzedza wypadki, przewidując, co powinno lub musi się zdarzyć. Znajomość przyszłych losów posiada również Karol, który nie próbuje kształtować sytuacji, ale jedynie poddaje się kolejnym faktom, w pełni ufa Bogu. Pieśń o Rolandzie jest utworem epickim sławiącym czyny znakomitego rycerza Rolanda i innych bohaterów czasu średniowiecza. Pierwotnie ukształtowana w tradycji ustnej, następnie zapisana w formie wierszowanej, obecnie znana jest w wersji prozą. Tekst został podzielony na fragmenty ukazujące poszczególne epizody zmagań Franków z pogańskimi Saracenami. Starofrancuski epos rycerski okresu średniowiecza prezentuje charakterystyczne dla epoki zagadnienia i ujawnia cele literatury. Rozwija historyczne wydarzenia w taki sposób, by ukazywały wspaniałe czyny wielkich bohaterów. Utwór został skonstruowany z troską o uwznioślenie postaci wzorcowych. Temu celowi służy częste stosowanie hiperboli lub całych struktur zdaniowych o charakterze hiperbolicznym. Stosowane są także dla wywołania grozy, napięcia: np. szybszy to koń niż wszelki ptak w powietrzu (75) – o rumaku mahometanina Grandwina; nazywanym Marmojrem. Można tu spotkać przymiotniki i przysłówki w stopniu najwyższym. W technice kontrastu ukazano waleczność rycerzy chrześcijańskich i pogan: arcybiskup wali więcej niż tysiąc razy [...]. Tysiącami i setkami giną poganie (70). Wielokrotnie powtarza się słowo „poganie”, podkreślające religijne podłoże prowadzonych walk. Rycerze Karola Wielkiego z zaciętością zmagają się z przeciwnikami, autor przedstawia ich nadludzką siłę i cudowność zdarzeń. Roland z precyzją przecina wrogów na pół, a razem z nimi konie. Realistycznym opisom scen śmierci towarzyszą elementy cudowności i fantastyki. Szczególnie wiele takich cech przypisano Rolandowi i Karolowi. Ten ostatni, ponad dwieście lat żyjący starzec, jest w pełni sił fizycznych i władzy umysłowej. Nieznany autor eposu zadbał o przedstawienie czytelnikom szczegółów etosu rycerskiego i symbolicznych gestów. Największą kondensacją takich zachowań jest – poddana zabiegowi teatralizacji – scena śmierci Rolanda. Miejsce i sposób umierania wskazują na przywiązanie rycerza do ojczyzny i wiary. Symboliczne znaczenie ma ocalenie miecza, wyciągnięcie rękawicy ku niebu (znak poddania się Bogu), wzgórze i drzewo, pod którym Roland oddaje życie. Zwyczajowe gesty towarzyszą wyzywaniu na pojedynek i wypowiadaniu wojny. Posła wyprawiano z rękawicą (znakiem władzy księcia) i laską (oznaczającą funkcję poselską). Tło zdarzeń zostało przedstawione z troską o szczegóły – można dowiedzieć się, jakie było wyposażenie wojenne rycerza, jego strój, sposób myślenia. W tym celu autor używa epitetów i porównań, określa kolory i stany uczuciowe. Narrator jest wszechwiedzący, zdarza się, że informuje o zdarzeniach, które mają dopiero nastąpić, np. Na co modły? Nie zdały się na nic. Zapóźnili się, nie zdążą już na czas (81). Przytacza on słowa postaci i komentuje fakty z własnej perspektywy. W obu przypadkach pojawiają się nuty skargi, wezwania do walki, patetyczne apostrofy do ojczyzny. Roland biada nad śmiercią towarzyszy w taki sposób: Ziemio francuska, jesteś lubym krajem – w tym dniu najgorsza klęska okryła cię żałobą! (82). Przywołane zostały również okrzyki bojowe i wzywanie na pomoc opiekunów: Poganie krzyczą: „Pomagaj, Mahomecie!” (83), Francuzi wołają „Montjoie!” (m.in. 63), co jest skrótem od okrzyku „Montjoi, Saint Denis” – „Moją radością święty Dionizy”. Wielekroć pojawiają się zwroty do Boga lub boskich opiekunów pogan. Częstym środkiem poetyckim jest wyliczenie, np. ziem zdobytych przez Rolanda, imion rycerzy Karola, elementów rynsztunku bojowego, cech konia lub miecza (warto dodać, że nie tylko rumaki, ale włócznie i miecze miały nazwy własne). Narrator dowolnie manipuluje czasem, przyspiesza lub zwalnia tempo akcji (retardacja), dokonuje przestawiania epizodów. Pieczołowicie dobiera określenia służące mitologizacji głównej postaci, by jeszcze mocniej podkreślić jej wzorcowy model. Atmosferę cudowności budują opisy natury podporządkowanej woli Boga i interesom chrześcijan – przedłużenie dnia, by Karol pokonał niewiernych, lub grozy, kiedy aura dostosowuje się do charakteru sytuacji i informuje Francję o strasznej klęsce jej rycerzy – We Francji wszczyna się osobliwa zawierucha, burza z wichrem i piorunami, deszcz i grad sieką bez miary [...]. W samo południe straszliwe ciemności [...] (70). Parenetyczny epos rycerski Pieśń o Rolandzie został ukształtowany z świadomą troską o patetyczny ton i artystyczną urodę tekstu. Średniowieczny minstrel narzucił mu też specyficzny rytm, wynikający z długości poszczególnych sekwencji. Trudno ocenić wersyfikacyjną budowę dawnego tekstu, ponieważ nie dysponujemy wierszowanym oryginałem starofrancuskim, jednak nagromadzenie środków stylistycznych i zabiegów kształtujących nastrój utworu dowodzi kunsztu poetyckiego autora, który zapewne i w zakresie wersyfikacji dołożył starań o urodę dzieła.