Śmierć i wojna w poezji Różewicza

TEMAT: Porażenie śmiercią i wojną w poezji T. Różewicza. T. Różewicz urodzony w Radomsku, syn urzędnika. Tam przeżył okupację, zarabiał korepetycjami, związany z AK. Po wyzwoleniu matura i studia historii sztuki na UJ. Debiut w 1946, w 1949 zamieszkał w Gliwicach, od 1968 we Wrocławiu. Poezje: „Niepokój”, „Czerwona rękawiczka”, „Czas, który idzie”, „Wiersze i obrazy”, „Równina”, „Srebrny kłos”, „Formy”, „Rozmowa z księciem”, „Zielona róża”, „Głos anonima”, „Twarz”, „Nić w płaszczu prospera”. Opowiadania: „Opadły liście z drzew”, „Przerwa na egzamin”, „Wycieczka do muzeum”. Dramaty: „Śmieszny staruszek”, „Wyszedł z domu”, „Akt przezywany”, „Stara kobieta wysiaduje”, „Świadkowie albo mała nasza stabilizacja”, „Do piachu”, „Pułapka”, „Na powierzchni”, „Kartoteka”, „Kartoterka rozsypana”. „Ocalony” Wiersz otwiera klamra kompozycyjna. Są to 3 wersy monologu w I osobie. Wyrażone są jednak przeżycia zbiorowości, zwłaszcza pokolenia Columbów. Klamra sugeruje 2 plany czasowe. Na początku dotyczy wojny, na końcu okresu powojennego. Na wstępie informuje podmiot liryczny, że ma 24 lata i ocalał „prowadzony na rzeź”. Kolejne zwrotki to obraz tej drogi przez świat wojny. W zakończeniu utworu podkreślone zostało, że ma dopiero 24 lata, przed sobą całe życie, więc musi się odnaleźć, a nie będzie to proste. Edukacja wojenna trwała przecież długo, proces się pogłębiał, co podkreślają powtórzenia tych samych myśli w zwrotkach 2, 3, 4, 5. Opisując doświadczenia wojny powtarza „widziałem, widziałem” - tkwi to w nim obsesyjnie, nie zaciera się mimo upływu czasu. Złego było zbyt wiele, widział rzeczy nader straszne, dlatego pojawia się turpizm: prowadzenie na rzeź, człowiek zabijany jak zwierzę, furgony porąbanych ludzi. Bohater wiersza ocalał fizycznie, ale nie psychicznie i moralnie. Ogrom spustoszeń oddają niekończące się wyliczenia (zwrotki 2 i 4). Celowo użyty został spójnik „i” przy zestawieniu terminów krańcowo przeciwstawnych, by podkreślić zamęt moralny, np. człowiek i zwierzę, miłość i nienawiść, wróg i przyjaciel. Puentę II zwrotki stanowi zestawienie ciemność i światło stanowiący odniesienie do księgi Genesis i stworzenia porządku moralnego na świecie. Paralelny ciąg przykładów można uszeregować według pojęć dobro i zło. Bóg uporządkował świat, oddzieli dobro od zła, a człowiek wywołując wojnę spowodował chaos moralny. To spustoszenie i nieład nadal trwają skoro użył poeta czasu teraźniejszego pisząc: „To są nazwy puste i jednoznaczne”. Nie można bez końca tkwić w świecie zła i chaosu. Bohater próbuje uwolnić się od obsesji wojny. Nie radzi sobie sam, szuka nauczyciela, który mógłby pomóc oddzielić światło od ciemności, przywrócić wiarę w sens dobra i w drugiego człowieka. Siłę pragnienia powrotu do normalności oddaje anafora „Niech” powtórzona trzykrotnie. Peryfraza „nauczyciel i mistrz” odsyła do Nowego Testamentu i postaci Chrystusa. Właśnie jego nauki i przykazanie miłości może pomóc odrodzić się po doświadczeniach wojny. Poeta stosuje stylizację biblijną. Dotyczy ona faktów, postaci biblijnych oraz słownictwa, np. światło, ciemność, stylu biblijnego (szyk przestawny), np. człowiek, który był występny i cnotliwy. Różewicz uważany jest za kontynuatora awangardy. Jego wiersze są logiczną konstrukcją. Programowo odrzuca jednak skomplikowaną metaforę. W zamian proponuje ascetyczną zwięzłość i skrótowość. Operuje konkretem, dosłownością, ponieważ uważa, że po doświadczeniach wojny artysta nie ma prawa bawić się słowem, ma obowiązek przywrócić ład moralny. Poezja ma poruszać serca i sumienia, czyli ma być rodzajem katharsis. „Powrót”. Na zasadzie antytezy niebo pokoju, domu rodzinnego przeciwstawione jest piekłu wojny. W domu są bliscy, troska i miłość. W domu brzęczą muchy jest piec, stół, matki robią zielone szaliki na drutach, a ojciec drzemie po sześciu dniach pracy. Bohater wiersza z tego nieba (domu) wyruszył w świat, gdzie napotkał piekło wojny. Nadszedł czas powrotu do normalności, stąd wołanie matki „Już czas wracać”. Rozstępuje się ściana (koniec wojny), bohater uchodzi do nieba pokoju, ale ma na sobie zabłocone buty. Są one symbolem doświadczeń wojny, siada przy stole, czyli próbuje uczestniczyć w życiu rodziny, ale kiedy padają pytania, nie chce mówić. Siedzi z głową w dłoniach, bo przecież nie może powiedzieć, że „człowiek człowiekowi skacze do gardła”. Jego najbliżsi mogli nie doświadczyć okrucieństw wojny, więc nie ma prawa odbierać i wiary w człowieka. Jeśli doświadczyli piekła wojny to chcą zapomnieć, a on nie ma prawa burzyć spokoju. Nawet najbliższym nie potrafi powiedzieć, gdzie był i co robił. Musi sam uporać się z tym co w nim tkwi. „Krzyczałem w nocy”. Dla byłego partyzanta nie ma spokojnego dnia, a tym bardziej spokojnego snu. Dochodzi wtedy do głosu podświadomość, dręczą go senne koszmary. Wciąż na nowo rani go ostrze ciemności. Nieustannie przeżywa ból i strach. W snach przychodzą umarli i stoją „cicho uśmiechnięci”. Ten uśmiech może wiele znaczyć: • zmarli mają tę wyższość nad nim, że już nie cierpią, pozyskali spokój; • może ze współczuciem spoglądają na niego, że musi żyć z takim balastem, z takim bagażem doświadczeń; • być może jest to wyrzut, że on przeżył, a oni nie, może przeżył ich kosztem; • oni już wiedzą, czy warto tak żyć, dla niego to wciąż zagadka; • mają żal, że zbyt łatwo, zbyt szybko zapomniano o tych, co polegli, co ginęli w męczarniach; • świat zbyt lekko przeszedł do porządku nad tym, czym była II wojna światowa.