Satyra a bajka

6.Satyra jako gatunek literacki. Satyra a bajka. Satyra to utwór ośmieszający lub piętnujący opisywane w nim zjawiska. Są one często przerysowane, przejaskrawione, pokazane w "krzywym zwierciadle". Autorzy chętnie posługują się ironią, kpiną czy karykaturą. Satyra może być składnikiem rozmaitych gatunków (komedia, powieść, skecz, piosenka); w wieku XVIII była także samodzielnym gatunkiem nawiązującym do utworów poetów rzymskich (m.in. Horacego). Stworzyli oni kanon gatunku i jednocześnie jego rozmaite odmiany: satyrę obyczajową o swobodnym, gawędziarskim charakterze, przesyconą humorem lub wyrażającą stoicki dystans wobec świata; satyrę filozoficzno- moralną, poruszającą ogólne problemy życia społecznego; a także ostrą satyrę piętnującą wady społeczeństwa i odsłaniającą ich przyczyny. Swoistą cechą polskiej twórczości satyrycznej była krytyka bezimienna. Popularność satyr w okresie oświecenia związana była z dydaktycznymi powinnościami literatury, mającej służyć walce o zmianę mentalności, nawyków i poglądów społeczeństwa. Satyra realizowała te zadania posługując się często retorycznym monologiem, w którym ocena stanowisk była prezentowana w sposób jednoznaczny i bezpośredni. odmianą tej konstrukcji jest monolog kierowany do konkretnego lub fikcyjnego adresata, niejednokrotnie ujęty w ironiczny cudzysłów, którym pisarz dystansuje się od poglądów mówiącego bohatera. Odejście od bezpośredniej perswazji widać njwyraźniej w satyrach dialogowych, szczególnie zaś w tych, w których żaden z rozmówców nie może być uznany za rzecznika poglądów autora. Czytelnik jest tu niejako zmuszony do własnych ocen i interpretacji, które autor może dyskretnie sugerować, unikając wszakrze natrętnego pouczania, które jest domeną bajki. W bajce dydaktyczny i moralny cel może wynikać bezpośrednio z przebiegu przedstawianego zdarzenia, ale równie często bywał formułowany w pierwszych lub ostatnich wersach utworu. Te wstępne sentencja lub końcowe puenty nawiązywały do znanych przysłów bądź same się nimi stawały. Satyra- twórca Horacy. W starożytnym rzymie to gatunek literacki z pogranicza liryki, epiki i dramatu. Autor wyraża krytyczną opinię przez ośmieszenie. Gatunek dydaktyczny. Satyra portretowa- portret osoby. Satyra sytuacyjna- ośmieszenie postaw przez sytuację. Człowiek i społeczeństwo w satyrach "Żona modna", "Pijaństwo", "Świat zepsuty". "Żona modna"- satyra ta przedstawia szlachcica, który ożenił się mając nadzieję że będzie czerpał z tego profity. Okazało się jednak, iż jego małżonka chce zmienić oblicze swego nowego domu, co naraziło go na olbrzymie wydatki. Niewiasta zastrzegła sobie prawo do licznych wyjazdów, urządza bale i uczty oraz zaprasza licznych gości, co przysparzało małżonkowi dodatkowych kłopotów i naraziło na straty pieniężne. W satyrze tej Krasicki zkrytykował tendencje szlachty do przejmowania zagranicznych, szczególnie francuskich obyczajów, co prowadzi do rozrzutności i upadku. Postępowanie takie nie daje żadnych korzyści duchowych i kulturowych, a prowadzi jedynie do ruiny majątkowej i upadku klasy szlacheckiej. "Pijaństwo"- utwór ten gani pijaństwo wyliczając jego złe cechy i skutki. Podmiot ukazuje zły wpływ alkoholu na człowieka stwierdzając, iż prowokuje on do zwad i kłótni, czyni uszczerbek na zdrowiu, zrównuje ludzi ze zwierzętami. Jednocześnie przedstawia porzytki wynikające z trzeźwości. Utwór kończy się nadzwyczaj humorystycznie stwierdzeniem podmiotu, iż teraz po takim wykładzie pójdzie się napić. Satyra ta ma ośmieszyć, wykpić nałóg pijaństwa, który jest postrzegany jako jedno ze źródeł zła obyczajowego. Zakończenie ukazuje jednak powątpiewanie autora w powodzenie tej satyry. "Świat zepsuty"- Satyra ta ukazuje złe cechy i postawy społeczeństwa polskiego. Jest to obraz megalomanii, fałszu, ignorancji i prywaty, co sprawia iż nic w świecie nie ma poszanowania. Nie ma szacunku dla wartości przez co kraj chyli się ku upadkowi. Autor porównuje polskę do tonącego okrętu, który można opuścić i niechybnie zginąć bądź też próbować ocalić. Wykorzystanie ironii w satyrze "Do króla". Charakterystyka króla i krytyka poglądów konserwatywnej szlachty. "Do króla"- to satyra szczególna na tle innych, bowiem oparta o zabieg ironii, podejmująca temat polityczny. Pozornie- czytamy śmiałą krytykę króla Stanisława Augusta, wytyczaną ustami butnego szlachcica- sarmaty. Ów pewny siebie pattiota zarzuca królowi, iż jest zbyt młody, zbyt ładny, zbyt wiele sił poświęca kulturze, i że autorytetu nie ma i mieć nie może bowiem pochodzi ze szlachty i wszyscy szlachcice mu równi. W rzeczywistości jest to : autocharakterystyka pysznego, zarozumiałego i ciemnego szlachcica, a pochwała króla. Tak więc dzięki zabiegowi ironii utwór ośmiesza konserwatywnych sarmatów, zaś jest panegiryczny (pochwalny) w stosunku do króla. "Polaków portret własny" w twórczości biskupa Ignacego Krasickiego. Już w roku 1772 daje się Krasicki poznać jako tęgi pisarz i publicysta na łamach "Monitora", pisma reprezentującego poglądy postępowe w duchu oświeceniowym. W swoich felietonach ukazuje lwi pazur urodzonego satyryka i wnikliwego obserwatora obyczajowości szlacheckiej. Już wtedy rozpoczyna walkę z sarmatyzmem, ze stylem życia zacofanej szlachty, którą prowadzić będzie przez cały czas swego pisania. W roku 1775 ukazuje się poemat żartobliwy "Myszeida" o zabawnej walce myszy i kotów. Poeta czyni w nim moc aktualnych spostrzeżeń i aluzji na temat współczesnego mu życia, wyśmiewa pod przejrzystą osłoną krotochliwej bajki anarchię szlachecką, bezpłodne sejmikowania, kłótnie na sejmach i radach, gadulstwo zamiast czynów, napuszoność i sztuczność stylu, służalstwo i pospolitą głupotę. W 1778 ukazuje się nowe dzieło biskupa- "Monachomachia" będące trafną krytyką próżności i lenistwa mnichów. W odpowiedzi na stawiane mu zarzuty "kalania własnego gniazda" pisze Krasicki "Antymonachomachię", w której zamiast spodziewanego zadośćuczynienia obrażonym mnichom występuje znową nie mniej ostrą satyrą na zakony. W swych 22 satyrach występuje poeta przeciwko wszystkim siedmiu grzechom głównym szlachetczyzny, a więc ośmiesza ich ciemnotę, wiarę w zabobony, pijaństwo, obłudę, butę, okrucieństwo, skłonność do burd i zwad oraz zaporzyczanie zagranicznych wzorców. Pod postacią zwierząt występujących w bajkach przejrzyście ukazuje poeta stosunki panujące między ludźmi. Obraz to mimo zabawnej formy niewesoły, bo przedstawia nam świad dżungli, w którym panuje prawo silniejszego, achytrość, przebiegłość i podstęp jakże często biorą górę nad szlachetnością, prostodusznością i prawem. W roku 1776 publikuje dzieło pt. "Michała Doświadczyńskiego przypadki" w którym w pierwszej księdze ukazuje zgubny wpływ typowego szlacheckiego wychowania. W księdze tej Krasicki krytykuje także Polskie sądownictwo ukazując je jakogniazdo intryg, przekupstwa i fałszerstw. Wskazuje na bezczelne łamanie prawa i prywatę. W księdze drugiej autor przedstawia utopijną wizję państwa idealnego i moralne odrodzenie bohatera. Księga trzecia zaś przedstawia dalsze dzieje bohatera po powrocie do kraju. Na koniec trzeba zaznaczyć, że Krasicki nie wyszedł w swych satyrach i bajkach poza krąg krytyki obyczajowej. Jego program nie wykraczał poza granice naprawy obyczajów, walki z nagminnymi, pospolitymi wadami społeczności szlacheckiej, powrotu do zdrowych, rozsądnych zasad życia wspartych na ogólnoludzkich normach moralnych.