Romantyzm a pozytywizm w "Nad Niemnem"

Dyskusja między romantyzmem a pozytywizmem Nad Niemnem reprezentuje dojrzały etap twórczości Orzeszkowej pisarka ma już za sobą lata największego zaangażowania w walkę o postępowe idee społeczne a także okres literackiego terminowania, w którym swoje artystyczne i filozoficzne ambicje niemal bez reszty podporządkowywała „służbie społecznej” i tendencji (często ze szkodą dla ostatecznego rezultatu). Oczywiście nie znaczy to, by Orzeszkowa zaprzestała swojej walki; nadal dostrzega potrzebę reformy społeczeństwa, głębokiej przebudowy zbiorowej świadomości. Najdoskonalej ucieleśniając w swoim życiu i twórczości idee epoki, jak praca organiczna czy emancypacja kobiet, pragnie Orzeszkowa uczynić ze swojej powieści estetyczny i ideowy manifest, zawierający zasadnicze przesłanie, uniwersalny w swojej wymowie przekaz skierowany nie tylko do współczesnych. Jednak lata osiemdziesiąte to okres kryzysu światopoglądowego pozytywizmu, kiedy to – pod wpływem literatury francuskiej i angielskiej, a także wskutek wydarzeń politycznych – obserwujemy odwrót od dosłownie traktowanej tendencyjności i próby poszukiwania nowych rozwiązań ideowych i artystycznych. Każdy z pisarzy czyni to po swojemu, taką ambitną próbą w przypadku Orzeszkowej jest właśnie Nad Niemnem. Stąd w powieści obok ostrych diagnoz obyczajowych i społecznych oraz jednoznacznego osadzenia fabuły w konkretnej rzeczywistości znajdujemy silnie rozbrzmiewające nuty nostalgii za przeszłością, obce duchowi „wieku pary i elektryczności”. Orzeszkowa zawsze żywiła szacunek dla przeszłości, nieobcy był jej kult bohaterów i powstania, sama zresztą brała w nim czynny udział (przechowywała w swoim domu jednego z przywódców powstania, Romualda Traugutta). Pisarka nigdy właściwie w swojej twórczości nie zdobyła się na jednoznaczną krytykę idei romantycznych. Dojrzały etap jej twórczości – w tym i Nad Niemnern – był natomiast próbą pogodzenia dwu kierunków myślenia o dziejach narodu, dwu wymiarów polskiego losu – realistycznego i metafizycznego, można nawet powiedzieć – próbą połączenia dwu biegunów myślenia o historii. Widać to wyraziście w sposobie konstruowania fabuły (łączącej wątki współczesne z dawnymi kartami świetności narodowej), w rozkładzie sympatii odautorskiej dotyczącej poszczególnych postaci, nawet w wyborze nazwiska dla bohaterów, za przyczyną których ma nastąpić odrodzenie dawnej Polski, wreszcie – w optymistycznym zakończeniu (symboliczna scena pojednania). Taki stosunek do historii narodowej zaciąży w przyszłości nad ocenami XIX wieku, stanie się częścią polskiego sposobu patrzenia na własne dzieje, podwaliną współczesnej polskiej myśli społecznej i politycznej. Zarówno własne obserwacje i doświadczenia, jak i socjalistyczna analiza kapitalizmu wyostrzyły krytycyzm społeczny pozytywistów. Zawiedzeni w młodzieńczych nadziejach, odsłaniają teraz wzrost antagonizmów społecznych, trwającą nadal nędzę i ciemnotę mas ludowych, dostrzegają wyraźnie egoizm klasowy ziemiaństwa i burżuazji i przestają liczyć na ich patriotyzm, poczucie obowiązku społecznego i humanitaryzm; coraz silniej zaznaczają wobec nich swój dystans i odrębność pozycji ideologicznych. Z tym wszystkim pozytywiści uważają „pracę organiczną” i demokratyzację społeczeństwa za nadal aktualny i jedynie słuszny program narodowy Nie spodziewają się po nim jednak skutków tak szybkich i dobroczynnych jak w okresie poprzednim. Nadto zaś, wobec zagrożenia bytu narodowego ze strony zaborców, mocniej niż dotąd akcentują potrzebę obrony i pielęgnowania „swojskości”; pod ciśnieniem socjalizmu i stawianych przezeń problemów silniej akcentują konieczność reform społecznych i środków ograniczających wyzysk ludzi pracy; straciwszy złudzenia wobec klas posiadających, zwracają nadzieje w stronę ludu, zwłaszcza chłopstwa: dotychczasowy bierny obiekt „pracy u podstaw” staje się teraz centralną figurą „pracy organicznej”.3 Dostrzegając szanse, jakie przed pisarzem i literaturą stawia realizm (i jego skrajna forma – naturalizm) Orzeszkowa nie mogła nie widzieć zarazem niebezpieczeństw wynikających z łatwych uproszczeń, „spłaszczonego” widzenia świata, podporządkowanego tendencji; nie mogła wreszcie wyrzucić z serca sympatii i podziwu dla tego, co – wbrew rozsądkowi – uważała za wielkie i doniosłe. Najbardziej „pomnikowa” bohaterka powieści to Andrzejowa Korczyńska, wdowa po powstańcu, poświęcająca swoje życie dla wychowania syna i utrzymania zagrożonego przez zaborców majątku. Mimo pewnej anachroniczności postawy jest to postać zbudowana niezwykle sugestywnie i – zważmy – właściwie jedyna, której ani razu nie dosięga ostrze ironii narratora, i którą Orzeszkowa obdarza jednoznaczną i wyraźną sympatią, a nawet współczuciem. Odwołując się do programowego wiersza Asnyka, Orzeszkowa zdaje się twierdzić, iż od tego, by ...z żywymi naprzód iść znacznie ważniejszy jest nakaz, by nie deptać przeszłości ołtarzy... Wielorako sfunkcjonalizowane w powieści elementy folklorystyczne – pieśni, bajki, podania ludowe, przypowieści, legendy również wprowadzają w świat powieściowy tonację poetycką, pogłębiają świat przedstawiony o wymiar duchowy. Wszystko to sprawia, że realizm Orzeszkowej – niezależnie od jej obserwacji, pasji i sumienności zbieżnych z dążeniami naturalistów był jakby „rozjaśniony”. Obraz życia jest stonowany, typy i wydarzenia trywialne czy brutalne ukazywane są w sposób złagodzony, wyeksponowane zostają natomiast te elementy świata przedstawionego, które nadają dziełu walor poetycki, bliski romantyzmowi. Nad Niemnem stanowi zatem rodzaj pomostu, gdzie spotykają się – romantyczna tradycja niepodległościowa i pozytywistyczna idea pracy u podstaw.