Relacja między człowiekiem a Bogiem w literaturze średniowiecza, renesansu, baroku

W średniowieczu w centrum świata człowieka stał Bóg. Ówczesny światopogląd: teocentryzm, był wyrazem głębokiej wiary ludzi, którzy postrzegali Stwórcę w kategoriach absolutu. Dlatego właśnie w "Bogurodzicy" błagali, aby usłyszał ich głosy i raczył dać spokojne, pobożne życie i miejsce w raju po śmierci. W średniowieczu więc postrzegano świat jako dzieło Boga, a życie jako drogę ku Niemu. Stąd literatura średniowieczna kreuje wzorce, których naśladowanie ma zapewnić zbawienie. W "Legendzie o Św. Aleksym" jest to asceta, zaś w "Pieśni o Rolandzie" rycerz. Ascetę i rycerza łączy jedno: wielka miłość do Boga. Życie człowieka średniowiecza trwało krótko i towarzyszyła mu myśl o śmierci. Śmierć była nieodłącznym elementem świata wieków średnich. Bardzo realistycznie przedstawił ją anonimowy twórca "Rozmowy Mistrza Polikarpa ze śmiercią". Budzi strach i przypomina, że przed jej obliczem wszyscy są równi. W renesansie najwybitniejszy poeta to J. Kochanowski - humanista, którego śmiało możemy nazwać ojcem polskiej poezji. W swej twórczości stworzył on koncepcję renesansowego życia, a więc nie mogło zabraknąć tutaj takiego pojęcia jak Bóg. Renesansową koncepcję Boga odnajdujemy w młodzieńczym utworze poety, hymnie "Czego chcesz od nas Panie". Podmiot liryczny zwraca się do Boga w imieniu wszystkich wierzących, w pełnej uwielbienia modlitwie. Przedstawia Stwórcę poprzez jego dzieło pełne harmonii, doskonałości i piękna. Bóg ukazany jest jako genialny artysta, architekt, który potrafił stworzyć rozumny, doskonały system, mający służyć człowiekowi. Ta koncepcja Boga - artysty jest typowa dla okresu renesansu, który architekturę uważał za jedną z najbardziej szlachetnych sztuk. Tak pojmowane dzieło stworzenia sprawia, że Bóg jawi się jako dobroczyńca ludzkości, zaś człowiek jest mu winien miłość i wdzięczność. Wizerunek Boga pojawia się również we fraszkach, czego przykładem może być "O żywocie ludzkim II". Podmiot liryczny zwraca się do Boga, którego nazywa "Wieczną Myślą" (jest to jeden z popularnych sposobów przedstawiania Boga w okresie renesansu). Bóg jako "Wieczna Myśli" jest stwórcą świata, ale zachowuje wobec tego świata dystans i nie wtrąca się do jego spraw. Spogląda na świat, poczynania ludzkie i ma wielką uciechę, ponieważ ludzie, nie czując marności swego losu, walczą między sobą o majątek i sławę. Poeta przyjmuje postawę podobną do postawy Boga - stara się również zachować obojętność. Stosunek poety do Boga zmienia się po tragicznym wydarzeniu, jakim była śmierć jego córeczki. Załamaniu ulega humanistyczny światopogląd, gdyż nie potrafił poeta umiejscowić śmierci dziecka w swej harmonijnej wizji świata. W trenie X, zadając wiele pytań retorycznych, poeta zastanawia się nad miejscem pobytu duszy córki. Dominuje tu niepewność i brak wiary. W trenie tym nie odnajdziemy wizerunku Boga, ale rozpatrując go w aspekcie filozoficznym dostrzegamy wyrażnie zwątpienie natury religijnej. Stosunek poety do Boga zmienia się w trenie XIX, zatytułowanym "Sen". Zrozpaczony ojciec doznaje pocieszenia, którego udziela mu duch zmarłej matki. Mówi ona cyt. "Ludzki przygody, ludzkie noś Jeden jest Pan smutku i pogody." Tak więc powraca wiara i ufność, którą prezentował J. Kochanowski w młodzieńczym okresie swej twórczości. Sęp-Szarzyński chronologicznie należy do ostatniego pokolenia twórców renesansu. Jednak w jego poezji odnaleźć możemy barokową koncepcję świata i człowieka, również poetyka zbliża go do tego okresu. W swojej poezji Szarzyński traktuje życie jako ciągłą walkę. Wskazuje na to już tytuł sonetu "O wojnie, którą wiedzie człowiek z szatanem, światem i ciałem". Przyczyną tej wojny jest antynomia prowadząca do wewnętrznego rozdarcia. Z jednej strony dusza człowieka dąży do Boga, z drugiej zaś marne ciało sprawia, że ulega on wielu pokusom. W walce tej jedyną ostoją człowieka jest Bóg i wiara, zaś przy takiej koncepcji życia śmierć przynosi spokój i wyzwolenie. Człowiek jawi się jako słaby i "rozdarty w sobie". W kolejnym sonecie pt. " O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" poeta ukazuje dążenie człowieka do wartości, które nie mają żadnego znaczenia. Stwierdza, że jedyną miłością i ostoją jest Bóg. Tak więc Szarzyński podkreśla dramatyzm ludzkiego losu.