"Potop" jako powieść historyczna i fikcyjna

Sienkiewicz przy pomocy wydarzeń i postaci historycznych realizuje ideę krzepienia serc. Postacie historyczne i fikcyjne występują na równych prawach. Autor jako artysta zmienił prawdę historyczną dla celów ideowych. Płaszczyzna fikcyjna i historyczna są równoległe i mają wiele powiązań. Ukazana jest makro- i mikrohistoria. Wątek romansowy wpleciony jest na starych zasadach. Dynamizuje on akcję za sprawą trzeciej postaci między Kmicicem i Oleńką. Początkowo jest to Wołodyjowski i później Bogusław. Przeszkodą dla Kmicica nie jest jedynie Wołodyjowski czy Bogusław, ale nieklasycznie autor kreuje charakter bohatera tak, by musiał on walczyć sam ze sobą dla osiągnięcia celu. Powieść historyczna zazwyczaj komentuje lub opisuje prawdziwe wydarzenia, a tymczasem Sienkiewicz używa historii jako narzędzia służącego do osiągnięcia zupełnie innych, własnych celów. "Potop" ma charakter synkretyczny. Ma pewne cechy eposu homeryckiego. Kompozycja treści układa się na dwóch, paralelnych płaszczyznach. Narrator jest wszechwiedzący i obiektywny. Autor pisze z rozmachem epickim. Heroizm bohatera jest wkomponowany (Częstochowa jest kreowana na wzór mitycznej Troi). "Potop" ma charakter baśni, a nawet westernu. Szybka akcja, dynamiczni bohaterowie. Cała powieść ma szczęśliwe zakończenie. Utwór ma także elementy kroniki. "Potop" nie jest relacją historii, ale swego rodzaju lekcją historii. Trudno go traktować jako podręcznik naukowy, bo nie ma na celu oddania prawdy historycznej, jest jakby uzupełnieniem do takiego podręcznika Autor utrwalił obyczaje i język korzystając subiektywnie z historii. Obok niej istnieje jeszcze jedno źródło informacji - mity. Mit rycerza polskiego mógł pomóc autorowi w kreacji bohaterów. Granice pomiędzy mitem a historią są dosyć płynne. Podobnie król przedstawiony jest przy wykorzystaniu mitu ojca narodu (jednostki wyjątkowej). Sienkiewicz wykorzystuje także wiarę Polaków w opatrzność boską. Wszystkie te mity łączą się w mit narodu polskiego, który jest się w stanie wszystkiemu oprzeć i nie oddać swej niepodległości. Krytycy określili ten mit mianem mitu kompensacyjnego.