"Operetka" - kompozycja dramatu

KOMPOZYCJA "Operetki" Witolda Gombrowicza: "Operetka" odbiega w swojej konwencji zarówno od dramaturgii klasycznej jak i romantycznej. Jest to dramat groteskowy, który należałoby umieścić w nurcie teatru absurdu, który tworzą dzieła takich twórców jak Beckett, Ionesco, czy polscy Mrożek lub Różewicz. Witold Gombrowicz połączył w swoim utworze groteskę z konwencją operetki, którą także zdeformował. Umieszczenie nazwy tego gatunku w tytule możemy nazwać chwytem celowym i przekornym, gdyż jest to jeden z najbardziej schematycznych i rygorystycznych gatunków teatralnych. Operetka jest pochodną opery komicznej, gatunkiem rozrywkowym, łączącym słowo z lekką, melodyjną muzyką, prezentującym żywą akcję opartą o intrygę, która w finale znajduje szczęśliwe zakończenie. Można powiedzieć, że dramat Witolda Gombrowicza to swoiste libretto do operetki, gdyż mamy tu i intrygę miłosną, i "wydarzenia" zmieniające rozwój wypadków, i ogromną rolę szybkich kwestii mówionych. Jest to bowiem zarazem dramat otwarty, dramat, w którym akcja odgrywa rolę drugoplanową, jest pozbawiona zależności przyczynowo-skutkowych przynajmniej w realistycznym sensie, ważniejsze zaś i bardziej nośne znaczeniowo stają się same wypowiedzi i gesty postaci. Świat przedstawiony w dramacie jest zdeformowany, jeśli chodzi o czas i miejsce - są abstrakcyjne, mimo informacji autora, że akt pierwszy rozgrywa się "coś tak około 1910 roku", a trzeci - "to już po obu wojnach i rewolucji". Wszystkie te operacje uskutecznia Gombrowicz po to, by jak mówi "nadziewać marionetkową pustotę operetkową istnym dramatem", operetka ma być tu maską, która skrywa prawdziwe oblicze ludzkości. Stąd w efekcie mamy miraż klasycznej operetki wiedeńskiej z dramatem otwartym o filozoficznej wymowie. W jaki sposób osiągnął Witold Gombrowicz tę oryginalną formę? Otóż użył następujących zabiegów deformujących świat i wywołujących zamierzony efekt: - Parodia. Witold Gombrowicz - wróg konwencji - zastosował zabiegi parodystyczne głównie wobec schematów gatunkowych, sparodiował operetkę, odkształcając jej reguły i łącząc je z nowoczesnym typem dramatu. Sparodiował typ bohatera romantycznego i monologu jako elementu dramaturgii romantycznej, kształtując postać Fiora. Lecz wykorzystał także Gombrowicz parodię przy kształtowaniu wypowiedzi i póz bohaterów, bo parodiują one np. arystokratyczny styl wypowiedzi, rywalizację w zdobywaniu kobiety, wreszcie rewolucję jako zjawisko historyczne, i typ wodza-rewolucjonisty, tutaj Hufnagla. - Groteska - to chwyt lubiany przez Witolda Gombrowicza i "Operetka" może poszczycić się bogactwem scen i postaci groteskowych. Kształt groteskowy, czyli zdeformowany, odkształcony, ma tu np. rewolucja - zamęt i bieganina po scenie, cwałujące hordy lokajskie, onomatopeje - oto jest rewolucja, jej teatralna, gombrowiczowska wizja. Groteskowe są pozy służby - np. lokaje czyszczą buty panów używając do tego celu własnych języków. Groteskowe, bo karykaturalne, skarlałe lub prezentujące cechy przesadnie powiększone są postacie arystokratyczne - jak choćby para książęca, ich rewolucyjne przemiany w przedmioty. Groteskowe są gesty i wypowiedzi Fiora lub wodza lokajów Hufnagla. - Absurd - jest zasadą, która w nowoczesnej dramaturgii zastępuje realistyczne i prawdopodobne związki ludzi i zdarzeń. Absurdem jest np. fakt istnienia złodziejaszków - psów spuszczonych ze smyczy, którzy są zarówno ludźmi jak i zwierzętami. Jest to też chwyt groteskowy. Książe - latarnia, Księżna - stolik, pozy, powtarzalność słów, lizanie butów to inne przykłady absurdu. Wybuch i przebieg rewolucji także jest zabiegiem absurdalnym. Absurd umożliwia deformację świata rzeczywistego i konstruowanie sztucznego chyba najbardziej ze wszelkich środków pisarskich. - Operacja słowem, ruchem, dźwiękiem. Warto podkreślić manewr dramaturga, który ustala pewną hierarchię utworu, odmienną niż tradycyjna. Wspomnieliśmy już, że akcja i charaktery postaci są tu pierwszoplanowe. Cała filozofia dramatu - protest przeciwko konwencji, obłudzie, fałszowi, a poszukiwanie prawdy - odbywa się dzięki specjalnie dobranym wypowiedziom, przerysowanym gestom, zaprogramowanym ruchom na scenie i operacją dźwiękiem, dodajmy też światłem, np. przy obrazowaniu rewolucji. Dobrym przykładem na wykorzystanie słowa i gestu jest też dialog barona i hrabiego. Za pomocą pozy obnaża Witold Gombrowicz obłudę ludzkich typów i form, dzięki słowu ukazuje konwencję i fałsz naszych szablonów mowy... Powyższe zabiegi sprawiają, że dramat, który poznaliśmy jest oryginalny i nowatorski. Ten typ dramatu, charakterystyczny dla literatury współczesnej, nie jest opowieścią o czymś, jest widowiskiem łączącym całość możliwych efektów i oddziaływania na wszelkie zmysły widza. Ta formuła odpowiadała Gombrowiczowi, przypomnijmy choćby nową powieść - "Ferdydurke". Ironią losu może być tylko to, że niekonwencjonalny, nowoczesny dramat groteskowy o wymowie filozoficznej stał się też konwencją.