"Oda do młodości" Adama Mickiewicza

Oda do młodości Napisana w Kownie, w grudniu 1820 r., Oda do młodości długo krążyła w odpisach. Od razu jednak zwróciła na siebie uwagę oryginalnością myśli i siłą emocji. W druku ukazała się dopiero w 1827 r. w antologii poezji Polihymnia wydanej we Lwowie. Wielką rolę odegrała podczas przygotowań i trwania powstania listopadowego. Nadzieja na odzyskanie wolności i perspektywa ocalenia narodowego zawarta w słowach Witaj, jutrzenko swobody, / Zbawienia za tobą słońce! podtrzymywała na duchu powstańców i porywała do walki. Interpretatorzy Ody każdorazowo podkreślają moc poetyckiego słowa, siłę wyrazu zmuszającą do działania, jednoznacznie wskazującą konieczność odnowy, przemiany rzeczywistości. Ową przemianę rozumiano nieco odmiennie. Większość komentatorów upowszechniała opinię, że Oda do młodości jest wierszem rewolucyjnym, zachęcającym do walki o wolność. Niektórzy przyjmowali wezwania do odnowy jako apel o poprawę świata w ogóle. Zerwanie z dotychczasową gnuśnością, marazmem, obojętnością, konserwatyzmem starego pokolenia miało się odtąd stać nakazem moralnym dla młodych, których zapał, entuzjazm i niezależność myślenia może dokonać cudu odnowy. Z perspektywy ponad półtora wieku obydwa tropy interpretacyjne wydają się uzasadnione i nie wykluczające się. Lata powstańcze potwierdziły rewolucyjną wymowę Ody do młodości, zaś jej ogólny sens przystaje do każdego czasu historycznego, skłania do refleksji i pobudza do aktywności w pracy na rzecz „ulepszania” świata. Historycy literatury wielokrotnie wskazywali powinowactwa Ody z literaturą okresu oświecenia. Do takiego poglądu skłania forma gatunkowa utworu. Oda jest gatunkiem klasycystycznym (wywodzi się z literatury antycznej, w poezji polskiej pojawiła się w okresie renesansu – J. Kochanowski i Sz. Szymonowic, szczególną popularność zyskuje sobie w dobie oświecenia – I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. D. Kniaźnin i inni). W okresie romantyzmu powstały dwie powszechnie znane ody – omawiany tu utwór A. Mickiewicza i nawiązująca doń Oda do wolności J. Słowackiego. Oda jest gatunkiem podniosłym, patetycznym, opiewa jakieś wyjątkowe zdarzenie, ideę lub ma na celu uczcić wybitną osobę, oddać jej hołd, złożyć podziękowanie. Charakter i nastrój ody zbliżał ją do hymnu. Pierwotnie była utworem śpiewanym, chóralnym.2 Oda do młodości spełnia warunki stawiane zapowiedzianemu w tytule utworu gatunkowi literackiemu. Autor wynosi na piedestał młodość, która zawiera w sobie wielkie pokłady pozytywnych wartości i moc zdolną wprowadzić je w życie. Podmiot liryczny podkreśla także ogromną rolę przyjaźni, wspólnoty, zbiorowości opartej na zasadach współpracy i wzajemnej życzliwości. R a z e m można zdziałać wiele, można – do czego patetycznie wzywa utwór skierować świat w stronę prawdziwej wolności. Nad wymową utworu ciąży oświeceniowy racjonalizm przesycony jednakże romantycznym sposobem myślenia: Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga; Łam, czego rozum nie złamie: [...]. Klasycystyczne retoryczne hasła i apele zyskują w Odzie siłę wyrazu podgrzaną uczuciem. Splot elementów oświeceniowych i romantycznych daje się tu zauważyć niemal w każdej strofie. Przykładem tego jest choćby paradoksalnie brzmiące sformułowanie: „rozumni szałem”. Powiązania oświeceniowo-romantyczne są liczne i stanowią o przełomowym znaczeniu tego utworu, z jednej strony wyrosłego z poetyki mijającego okresu, z drugiej zaś – wkraczającego w epokę indywidualizmu, uczuć, brawurowego patriotyzmu. Przyjrzyjmy się obu tym aspektom w bardziej uporządkowanej refleksji. Wspomnieliśmy o cechach gatunkowych Ody do młodości sytuujących ją bliżej oświecenia. W klasycystycznym stylu utrzymane są odwołania do zdrowego rozsądku, retoryczne zwroty („Młodości!”) i patetyczne hasła (np. Razem, młodzi przyjaciele!...; Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga; Gwałt niech się gwałtem odciska). Utwór przetykany jest licznymi zwrotami, apelami, zakazami. Językowym znakiem owej poetyki nakazu są często używane wyrazy niech, niechaj oraz tryb rozkazujący czasowników zachęcających do określonych działań i postaw. Mickiewicz sięga często do symboliki antycznej. Przykładem jest odwołanie się do mitu o Heraklesie i Hebe. Dzięki tym skojarzeniom młodość zyskuje wysoką ocenę jako wzniosła i święta a zarazem zdolna do wielkich czynów, wśród których najwyższą rangę ma dążenie do wolności. Głoszone w utworze ideały przyjaźni, wspólnego działania, podporządkowania planów jednostki interesom ogółu, poczucie skuteczności czynów zmierzających do odnowy rzeczywistości również wywodzi się ze sposobu myślenia lansowanego przez literaturę oświecenia. Patetyczna prezentacja młodości, jako wysokiej wartości, której można powierzyć wielką misję odnowy, ma także źródło w stylistyce klasycystycznej. Młodość określana jest w Odzie przy pomocy słów: zapał, nowość, nadzieja, kojarzy się z miłością i przyjaźnią, zdolna jest do wzlotu nad światem i jego racjonalnej oceny. Podmiot liryczny mówi o niej: orla twych lotów potęga, sugerując jej wielkie możliwości. Spojrzenie z góry, z lotu ptaka, na obszar gnuśności zalany odmętem pozwala objąć wzrokiem rozległe tereny, wielkie przestrzenie i na podstawie tych obserwacji ocenić wartość oglądanej rzeczywistości. Określenia, jakimi posługuje się podmiot liryczny, by przedstawić ów świat, kontrastują z patetycznymi wyrazami, które opisują młodość, przyjaźń, wolność. Pojawia się tu słownictwo jednoznacznie pejoratywne: obszar gnuśności, samoluby, gwałt, słabość, opleśniała kora, zamęt, nieczułe lody, przesądy. Ziemia nie budzi sympatii, ani nawet współczucia, wręcz przeciwnie – oburza i zmusza do natychmiastowej reakcji na taki stan rzeczy. Nadzieją na odmianę są atrybuty, siła i szlachetność młodości. Odnowa świata, która ma się dokonać we wspólnym dziele młodych, prowadzi do wolności. Świtająca jutrzenka swobody zwiastuje owo słońce zbawienia. Podmiot liryczny nie pozostawia najmniejszych wątpliwości, że podjęte dzieło okaże się skuteczne, nie ma co do tego żadnych obaw – niedługo zatriumfuje wolność uzyskana w zbiorowym wysiłku młodych. Klasycystyczna forma utworu zostaje tu naruszona żarliwością myśli, odwoływaniem się do uczuć, wiarą w możliwość dokonania wielkich czynów nie tyle na drodze racjonalnego działania, co pod wpływem ognia emocji. Utwór ten należy do najjaskrawiej wieszczych tekstów okresu romantyzmu. Tę zapowiedź starań o swobodę i odnowę świata autor sformułował w końcu 1820 r., zanim perspektywę taką odsłoniły, choćby częściowo, zdarzenia polityczne w kraju. Nie dziwi więc fakt, że Oda do młodości zyskała sobie zwolenników i wykonawców zawartych w niej nakazów w okresie powstania listopadowego. Zwróćmy uwagę, że wyprzedziła działania rewolucyjne aż o dziesięć lat! Szansa na osiągnięcie wyznaczonych celów zależy od umiejętności podporządkowania się wspólnej sprawie. Podmiot liryczny – przywódca – wzywa do współpracy w imię przyjaźni i wspólnych interesów wszystkich młodych: Razem, młodzi przyjaciele!... W szczęściu wszystkiego są wszystkich cele; Jednością silni, rozumni szałem, Razem młodzi przyjaciele!... Przywódca uprzedza jednak, że droga do celu nie będzie łatwa, ale stroma i śliska. Wzywa do odpowiedniej postawy: Gwałt niech się gwałtem odciska, A ze słabością łamać uczmy się za młodu! Wzywa do osiągnięcia pełnej jedności; która zapewni skuteczność wspólnych przedsięwzięć: Zestrzelmy myśli w jedno ognisko I w jedno ognisko duchy!... Kondensacja myśli, uczuć i wielkiej siły duchowej w jedno ognisko mocy wspomaganej miłością sprawi, że Wyjdzie z zamętu świat ducha: Młodość go pocznie na swoim łonie, A przyjaźń w wieczne skojarzy spojnie. Nieco później ujawniona romantyczna skłonność do równania się przywódcy walczących o wolność z Bogiem ujawnia się już tutaj – w Odzie do młodości. Jednym „stań się” z bożej mocy, Świat rzeczy stanął na zrębie: [...] – przypomina podmiot liryczny i dodaje, że zespolona więzami przyjaźni młodość odmieni w nim to, co uległo degradacji, przywróci właściwą równowagę, odnowi go w imię swobody. Przypisywanie młodości boskiej mocy również stanowi o sile wymowy tego tekstu. Owa bezdyskusyjna wizja szczęścia narodowego właśnie stąd czerpie pewność, przekonanie o tym, że inaczej być nie może. Romantyczny akcent nawoływania do starań o wolność, równanie się z Bogiem, jeśli chodzi o moc dokonywania rzeczy niezwykłych, powoływanie się na siłę ducha i uczuć sprawiło, że od razu zauważono ów oryginalny, nowatorski rys Ody do młodości. Podmiot liryczny, przywódca narodowy, potężny jak Bóg i antyczny Herakles, potrafi sprostać pokładanym w nim nadziejom. Owa nieprzeciętna, wyjątkowa jednostka – zapowiedź wielkich bohaterów romantycznych – nawołuje do wspólnego działania (tym różni się od osamotnionego Konrada Wallenroda, czy Konrada z III cz. Dziadów). Ideały przyjaźni i współpracy realizowane w związkach młodzieży studenckiej są tu bezpośrednim przekładem sposobu myślenia młodego Mickiewicza i jego rówieśników, chociaż, jak informują badacze tego okresu literackiego, utwór nie został w pełni zrozumiany i zaakceptowany przez wychowanych na twórczości oświecenia przyjaciół autora. Oda do młodości – manifest bezkompromisowej walki o niepodległość – zespala w sobie elementy stylu patetycznego i potocznego. To nic, że jej lot był obciążony ozdobami stylu klasycznych ód [...]. Uderzała poszczególnymi zwrotami o potocznym brzmieniu, wezwaniami gromady w marszu, zawołaniem idących do bitwy: Razem, młodzi przyjaciele! Język wolnomularskich symbolów zespolił się tu z szylerowską retoryką idealistyczną. Łańcuchy opasujące ziemię z masońskich odezw i romantyczna wzgarda dla rozumu! Nic na tym nie cierpi logika wiersza, który jest hymnem rewolucyjnym.3 Utwór został napisany wierszem wolnym (ta cecha także odróżnia go od ód oświeceniowych). Budowa stroficzna również odbiega od regularności charakterystycznej dla tego gatunku literackiego. Utarte w późniejszej tradycji literackiej sformułowania z Ody celnie ujmują elementy rzeczywistości, stan ducha, sposób działania. Oda do młodości stała się skarbnicą cytatów wykorzystywanych przez następców Adama Mickiewicza oraz podstawą licznych odwołań literackich. Jako współczesny kontekst Ody najczęściej przywołuje się Marsyliankę i Warszawiankę oraz Pieśń Legionów Polskich we Włoszech. Rewolucyjny charakter utworu sprawił, że odegrał on wielką rolę w budzeniu postawy walki o niepodległość i wysoko został oceniony jako tekst politycznie zaangażowany.