"Moralność pani Dulskiej" jako komedia

Moralność pani Dulskiej jako komedia FARSA – odmiana komedii obejmująca utwory sceniczne o błahych konfliktach, posługujące się środkami komizmu sytuacyjnego, błazeńskimi wyjaskrawieniami, efektami groteski i karykatury. W odróżnieniu od innych typów komedii farsa opiera się całkowicie na dynamicznej akcji [...]. Farsa zaliczała się zawsze do „niskich” odmian komedii; w XIX i XX w należy do żelaznego repertuaru teatrzyków rozrywkowych i bulwarowych [...].8 Moralność pani Dulskiej to smutna komedia – tragifarsa. Pierwszą reakcją czytelnika czy widza jest śmiech – ale po chwili przychodzi czas na refleksję, W jednym z listów Zapolska opowiada o reakcji Ludwika Hellera (dyrektora teatru lwowskiego) i kilku przyjaciół, którzy mieli okazję czytać sztukę jeszcze przed jej ostatecznym ukończeniem: Wszyscy się pokładali ze śmiechu i dziwią się, skąd ja ten humor wzięłam.9 Ostre kontrasty pomiędzy wyglądem i zachowaniem poszczególnych postaci, rozdarcie wewnętrzne Zbyszka stanowiące główną oś konstrukcyjną dramatu, szereg spięć pomiędzy bohaterami, zjadliwe złośliwe dialogi i celne riposty, nagłe, nieoczekiwane zwroty akcji spowodowane nieprzewidywalnymi decyzjami Zbyszka – wszystko to wywołuje śmiech, ale jednocześnie zmusza do refleksji, i to bynajmniej nie wesołej. Ogromny ładunek komizmu (graniczącego z efektami farsowymi) mieści się w szeregu sytuacji. Oczywiście na pierwszy plan wysuwa się scena zdrowotnego spaceru Dulskiego dookoła stołu. Farsowa jest scena, w której na kanapie siedzą „obie panie Dulskie”, to znaczy matka Zbyszka z Hanką, by – jak chce Zbyszko – przyjmować gości. Komiczna jest także scena, kiedy Dulska, złamana przeżyciami, rzekomo niezdolna do żadnej decyzji ani do żadnego działania, bezwolna, nagle i nieoczekiwanie ostro reaguje na „przestępstwo” lokatora, który trzepie dywany nie na „dziedzińcu”, lecz na balkonie. „Moralność pani Dulskiej” spełnia wszystkie wymagania stawiane nowemu typowi dramatu. Sytuacje sceniczne i indywidualności bohaterów, wreszcie sam konflikt dramatyczny sięgają jednym biegunem tragedii, drugim komedii. Sens sztuki jest niewątpliwie pesymistyczny Pesymizm ten dotyczy jednak nie tylko wniosków wynikających z analizy typu moralności reprezentowanej przez panią Dulską i jej rodzinę. Pesymizm zawiera się także w samej koncepcji życia, w tej jego dwubiegunowości, w fakcie, że komedia graniczy z tragedią, dramat z farsą.10 Komizm sytuacyjny, jakim posługuje się Zapolska, daleki jest od łagodnego, ciepłego humoru Fredry czy Bałuckiego. Śmiech u Zapolskiej służy do zdemaskowania i napiętnowania najbardziej znienawidzonych przez autorkę cech otoczenia, Podobną funkcję pełni komizm językowy. Tak oto udało się Zapolskiej spełnić postulat stawiany wcześniej w recenzjach teatralnych – połączenia gatunku komediowego z pesymistycznym spojrzeniem na świat przedstawiony. Przeprowadzając kompromitację kołtuństwa Dulskich, demaskując obłudę postaci tytułowej w zestawieniu z jej postępowaniem, pisarka podkreśla typowość przedstawionych zjawisk, świadczących o kryzysie moralności mieszczańskiej. Wydźwięk utworu, w którym nie ma żadnej postaci pozytywnej, jest pesymistyczny: ani pozornie zbuntowany Zbyszko, ani słabowita Mela nie są zdolni do przeciwstawienia się swemu środowisku. [...] Nie ma żadnej nadziei na zlikwidowanie dulszczyzny. 11