"Moralność Pani Dulskiej" jako dramat naturalistyczny

Moralność Pani Dulskiej jako dramat naturalistyczny Zapolska opatrzyła swoją sztukę podtytułem Tragifarsa kołtuńska. Zasygnalizowała w ten sposób, że w centrum jej uwagi znalazły się nie tyle akcja i intryga dramatyczna, co ludzkie charaktery i reakcje bohaterów zaskoczonych rozwojem wydarzeń. Lata poprzedzające powstanie Moralności pani Dulskiej były dla pisarki okresem dojrzewania artystycznego i ideowego. Już w 1885 roku Zapolska stała się wyznawczynią naturalizmu w literaturze, dostrzegając w nim szansę na spełnienie swoich ambicji twórczych. Chciała w swoich dziełach ukazać „nagą” prawdę życia, odsłaniając ciemne strony rzeczywistości – wołać o ratunek dla pokrzywdzonych i szukać dróg naprawy zła sankcjonowanego przez społeczeństwo. Wyrażała tym samym swoją nieufność i odrazę dla skonwencjonalizowanej moralności pozorów, mieszczańskich pojęć o tym co „przyzwoite” i „moralne”, deformujących psychikę, tłumiących naturalne popędy i kształtujących dwulicowość moralną. [...] realizm (prawda) idzie w swym triumfalnym pochodzie rozświecając horyzonty, poruszając nędze i niedole ludzkie, podnosząc wielkie, palące kwestie – wykazując głód, upadek, rozkład wszystkich warstw społeczeństwa. I realizm (prawda) wyciąga na światło dzienne całe masy zapomniane, skopane, sponiewierane przez „Idealistów” wyciąga ich straszną nędzę duchową i materialną, nie zważając na wrzaski hien, rwących się do obgryzania nadgniłych części! Realizm (prawda) nie błądzi w krainie fantazji, lecz spogląda dokoła siebie i od rany nie odwraca się ze wstrętem, lecz woła wielkim głosem: „Patrzcie, tu jest miejsce bolące, za chwilę zaczerni się gangrena!... Rana powstała z takich a takich przyczyn... Ocalcie się, jeśli możecie”. Realizm (prawda) pomimo brudu, w jakim tak chętnie na pozór przebywa, zostanie jasnością najwyższą.6 Założenia programowe, które przyjęła w swej twórczości Zapolska, stanowiły odbicie programu reformatorskiego dotyczącego dramatu, a sformułowanego przez Emila Zolę. Nowy model dramatu i teatru opiera się na następujących zasadach: 1. Ukazywanie „prawdy życiowej” bez żadnych skrupułów i osłonek, nie cofając się przed drastycznymi obrazami. 2. Wprowadzenie na scenę środowisk i warstw społecznych tradycyjnie pomijanych. 3. Zastąpienie sztucznie komplikowanej intrygi prostą akcją, skoncentrowaną wokół jednego, głównego wydarzenia, rozwijającą się w zgodzie z logiką. 4. Zwrócenie uwagi nie tyle na rozwój akcji, co na analizę osobowości bohaterów ukształtowanych przez swoje środowisko. 5. Indywidualizacja języka scenicznego. 6. Naturalistyczne, werystyczne dekoracje, wiernie odtwarzające realia i charakteryzujące środowisko. 7. W grze aktorskiej – odejście od konwencji, rezygnacja ze sztucznego deklamowania i „podawania” tekstu na rzecz naturalnego sposobu mówienia. 8. Odejście od indywidualnych popisów gwiazdorskich, gra zespołowa, równorzędność poszczególnych ról w spektaklu. Moralność pani Dulskiej, napisana – przypomnijmy – w 1906 roku, miała stanowić najdojrzalszą chyba w twórczości Zapolskiej realizację założeń naturalizmu. Autorka starała się zgromadzić bogaty materiał dokumentacyjny, prowadziła studia i obserwacje, które miały zapewnić zgodność realiów literackich z rzeczywistością oraz doprowadzić do ostrej demaskacji moralności i obyczajowości mieszczańskiej. Dramat naturalistyczny bowiem, zwłaszcza w swojej odmianie psychologicznej, rezygnował prawie całkowicie z charakterystyki bezpośredniej – jedynym środkiem prezentacji bohatera staje się więc sytuacja sceniczna. Główną ambicją dramaturga jest taka konstrukcja dzieła, która pozwoli możliwie wszechstronnie i wielopłaszczyznowo ukazać wewnętrzne portrety postaci. DRAMAT OBYCZAJOWO-PSYCHOLOGICZNY – gatunek dramatu ukształtowany w XIX w. w nawiązaniu do wcześniejszych form dramatu mieszczańskiego. Był to standardowy i najbardziej rozpowszechniony typ sztuki scenicznej w okresie dominacji realizmu i naturalizmu; do dziś zresztą stanowi jedną z czołowych pozycji w repertuarach teatralnych. Gatunek ten obejmuje utwory o wyraźnie zarysowanej i harmonijnie rozplanowanej akcji, z niewielką liczbą przedstawionych osób, które są wprowadzone w spójny układ dramatyczny; konflikt organizujący akcję ma charakter psychologiczny lub społeczny, a jej rozwój nie narusza zasady prawdopodobieństwa życiowego; dominującym rodzajem motywacji działań bohatera jest motywacja realistyczna. Istotny składnik dramatu obyczajowo psychologicznego stanowi wielostronna charakterystyka postaci, przy czym [...] akcent główny pada na charakterystykę bohatera jako reprezentanta określonego środowiska socjalnego [...]. Dialog w dramacie obyczajowo psychologicznym unika środków retorycznych i poetyckich, zbliżając się do form praktycznego kontaktu językowego; w szerokim zakresie korzysta – zwłaszcza od czasu naturalizmu – ze środków mowy potocznej, stylów środowiskowych i regionalnych.7 Pragnieniem Zapolskiej było nie tylko spełnienie ambicji artystycznych i ideowych, ale i – a może przede wszystkim – osiągnięcie komercyjnego sukcesu, zdobycie popularności i sławy. Satyryczne ujęcie tematu zapewniało pogodzenie obu tych celów. Tym bardziej, że Zapolska świadoma była mocnych stron własnego pisarstwa, ufała swojej zdolności trafnego i precyzyjnego portretowania bohaterów oraz umiejętności wyzyskiwania efektów komicznych w budowaniu postaci.