"Mistrz i Małgorzata" - związek z Faustem J.W. Goethego

Wątek diabelski – związki z Faustem J. W. Goethego Istotną rolę w powieści pełni wątek fantastyczny (diabelski). Jego znaczenie ujawniliśmy już częściowo podczas prezentacji postaci oraz w poprzednim rozdziale. Zespół diabłów z Wolandem na czele przybywa do Moskwy. Uzasadnienia tej wizyty można szukać na różnych płaszczyznach. W I rozdziale czytelnik dowiaduje się, że Woland jest specjalistą od czarnej magii, którego zaproszono, by odczytał niedawno odnalezione rękopisy z X wieku. Jest więc zarazem naukowcem i magiem. W kolejnych zdarzeniach budujących wątek fantastyczny ujawnia się charakter i sposób działania grupy przybyszów którzy bez skrępowania zasiedlają opuszczone mieszkanie Berlioza (zresztą może byli tam wcześniej, skoro od lat cieszy się ono tak złą sławą). Bez trudu i w krótkim czasie rozpoznają charakter miasta i ludzi przystępują więc do eliminowania szczególnych wynaturzeń. Zaskakująco łatwo, dzięki niezwykłym zdolnościom przypisywanym postaciom nadprzyrodzonym i baśniowym, ingerują we wszelkie przejawy wypaczonej ludzkiej działalności. Jak na ironię, właśnie szatan występuje przeciwko ateistycznemu pojmowaniu świata i – zbulwersowany ogromem zła – postanawia go naprawić. Jest to jak gdyby zadanie dodatkowe, uzupełniające cel przybycia do Moskwy – tzn. przygotowanie balu. Woland wraz ze swą świtą udziela również pomocy potrzebującym: opuszczonej przez Mistrza, zdezorientowanej Małgorzacie, a później nieszczęśliwemu pisarzowi. Dzięki wprowadzeniu wątku diabelskiego moskiewska rzeczywistość nabrała groteskowych kształtów. Okazało się, że zło totalitarnego systemu przerosło nawet rozmiary tego, które pochodzi od szatana. Przy randze poruszanych zagadnień pojawia się jednak spora doza humoru i rubaszności – wynika to ze sposobu istnienia i działania zespołu diabelskich magików. W czarodziejski sposób (przy pomocy kremu i zaklęć) zamieniają oni Małgorzatę w wiedźmę ze wszystkimi zabawnymi konsekwencjami tej metamorfozy (lata na miotle), oraz ułatwiają przelot nad Moskwą jej służącej na wieprzu (sprośnym Mikołaju Iwanowiczu). Humor towarzyszy także ośmieszeniu moskwiczan podczas i po spektaklu czarnej magii. Zasadniczo jednak upostaciowane zło zostało tu powołane do przywrócenia (lub chociażby przybliżenia) Moskwy do normy: obnażone zostały nadużycia, oszustwa i głupota, zdemaskowane absurdy codzienności, ukarani ci, którzy przekroczyli wszelkie normy moralne. W odwecie za doznane przez Mistrza zło bierze udział również Małgorzata. Giną ludzie, płoną budynki, destrukcji ulega pozorowany porządek. Wszystko to następuje według określonego klucza i nie dotyczy osób i miejsc przypadkowych. Dla równowagi – dobro i szlachetność uczuć zostają wywyższone: Mistrz i Małgorzata odchodzą w wieczność, by zaznać spokoju i szczęścia. Piłat, dość długo dręczony wyrzutami, zostaje uwolniony i odchodzi w górę po symbolicznej księżycowej ścieżce, by spotkać Filozofa i skończyć dawną rozmowę. Trzeba dodać, że wątek fantastyczny nosi cechy znane z powieści awanturniczej: szybkie tempo akcji, zaskakujące zdarzenia, rozboje w szlachetnych celach, barwne postaci, zabawne sytuacje. Szatan nie kusi do zła niewinnych, ma natomiast niezłą zabawę i wiele pracy z tymi, którzy łamią zasady współżycia społecznego i normy moralne. Taką postawę przyjmuje również Małgorzata, która jako królowa balu „wyprasza łaski” dla cierpiących, prześladowanych wyrzutami, strasznym wspomnieniem. Tekst powieści poprzedza motto zaczerpnięte ze słynnego dramatu romantycznego J. W. Goethego Faust. W utworze pojawiają się niezwykłe postaci, które czytelnik łatwo utożsamia z siłami nieczystymi. Nasuwa się zatem pytanie, jakie są związki Mistrza i Małgorzaty z Faustem. ... Więc kimże w końcu jesteś? – Jam częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wieczne czyni dobro. Brzmienie motta przystaje do ukazanej w powieści dwoistości diabelskiej natury. Poza nazwami postaci (Małgorzata, Mistrz, Woland) można tu mówić o związkach innego rodzaju – wskazuje na nie Justyna Karaś sugerując, że są one ujawnione w sposobie konstruowania wątku diabelskiego.11 Autorka nazywa te części powieści trawestacją pierwowzoru i wskazuje, że zostały przejęte i rozwinięte w kierunku parodystycznym. Parodyjne w tym znaczeniu są tytułowe postaci, nosiciele innych cech psychicznych niż postaci pierwowzoru, cztery diabły w miejsce jednego Mefista, pakt, który zawiera tu Małgorzata itp. Parodyjne jest również zauważalne rozdzielenie funkcji Fausta i Mefistofelesa. Faust uwzniośla Mistrza, przemieniając małego człowieka w stwórcę, natomiast trzy komiczne warianty Mefistofelesa (Korowiow, Asasello, Behemot) służą raczej satyrze.12