"Mistrz i Małgorzata" - środowisko literatów i artystów

Środowisko literatów i artystów Ta grupa postaci, przedstawiona z pełnym realizmem, ujawnia cechy elity intelektualnej Moskwy. Sposób ukazania bohaterów prowadzi do krytyki systemu totalitarnego, którego wiernymi sługami (w zamian za określone) korzyści pozostają literaci, dziennikarze, artyści – osoby powołane do wykuwania charakterów i kształtowania postaw. Groteskowo ujęta rzeczywistość moskiewska, bezlitośnie obnażona i skrytykowana, wiele zawdzięcza prezentacji środowiska, z którym, z racji obranego zawodu, kontaktował się również autor powieści. Już na pierwszej stronie utworu czytelnik poznaje Berlioza i Bezdomnego. Rozmowa redaktora z poetą prowadzi do ukazania ideologii ateistycznej programowo głoszonej w ramach obowiązującego ustroju. Bułhakow pokazuje tu również konsekwencje instytucjonalizowania sztuki i podporządkowywania jej z góry ustalonemu programowi. Takie zniewolenie prowadzi wprost do propagandowych „produkcyjniaków”, do pisania na zamówienie, a nie z potrzeby ukazania pewnych zjawisk, uczuć, wzruszeń. Oczywiście, pisarze i dziennikarze korzystają w tej sytuacji z pewnych przywilejów – wygodne mieszkania, atrakcyjne wczasy, elegancka restauracja, wysokie pensje itp. Grono literatów i osób związanych z teatrem obnaża w rozmowach machinę biurokratyczną wyolbrzymioną do granic absurdu, której podporządkowane jest życie stolicy. Urzędnicy państwowi, szefowie instytucji to ludzie nieuczciwi, pozbawieni skrupułów w dążeniu do majątku, łapówkarze, oszuści, donosiciele, wykorzystujący zajmowane stanowiska do osobistych celów. Administracja Teatru Varietes i przedstawiciele światka literackiego – członkowie organizacji Massolit – związani z Domem Gribojedowa odsłaniają oblicze dziwacznego ustroju, który wychowuje głupców, służalców, bezwolnych słabeuszy pozbawionych własnego zdania i zdolności przeżywania. Berlioz – prezes Massolitu, Bezdomny – pożałowania godny grafoman, Lichodiejew – niezdolny do pracy alkoholik to tylko wybrane przykłady reprezentatywne dla tego zniewolonego i moralnie zdziczałego środowiska. Nie bez przyczyny właśnie w ową „elitę” moskiewską uderza moc szatana, który – choć preferuje zło – nie może wprost pojąć rozmiarów jej głupoty i zakłamania. Dziwnym trafem zdolny i niezależny w swoich poglądach pisarz – Mistrz – znajduje się w zakładzie dla obłąkanych. Powszechnie obowiązująca „norma” przerosła jego odporność na przeciwności. Właśnie jemu, na prośbę Małgorzaty, Woland udziela wsparcia i opieki.