"Mistrz i Małgorzata" - czas i miejsce akcji

Czas i miejsce akcji Powieść Michała Bułhakowa nie poddaje się jednoznacznym interpretacjom. Jej ideowa wymowa pozostaje w związku ze złożonością formalną. Narracja prowadzona jest z pozycji świadka obserwującego zdarzenia rozgrywające się w Moskwie w ciągu kilku dni, innym razem nadawcą jest ktoś wtajemniczony w szczegóły procesu Jeszui, a także osoba, której dane było uczestniczyć w diabelskich spotkaniach budujących wątek fantastyczny. Za każdym razem narrator zdradza znajomość psychiki bohaterów, ich uczuć, przeżyć, a nawet snów. Wiele wie o ich przeszłości, posiada także pewną wiedzę o tym, co nastąpi. Dzięki przenoszeniu akcji w czasie i przestrzeni, oraz swobodnemu poruszaniu się między realizmem życia a światem fantastycznym narrator sprawia wrażenie nadawcy złożonego z trzech świadków zdarzeń. Te trzy plany są podstawą do uogólnienia – opinii o stałym zmaganiu się dobra ze złem i jego efektach. Zasadniczo akcja rozgrywa się w Moskwie, w krótkim czasie (środa-sobota). Jednak poza wypadkami w centrum stolicy kraju pokazane są zdarzenia umiejscowione w innej przestrzeni. W realistycznym ujęciu przedstawiono pobyt Iwana Bezdomnego i Mistrza w szpitalu psychiatrycznym na peryferiach miasta oraz obecność Stiopy Lichodiejewa w Jałcie (pamiętajmy jednak, że sposób nagłego przeniesienia dyrektora teatru do tak odległego miejsca nie podlega interpretacji realistycznej). Szczególny charakter mają rozdziały poświęcone prezentacji losów Jeszui i Piłata – są zarazem elementem akcji (jednym z wątków) powieści Mistrz i Małgorzata, pozostając przy tym treścią utworu Mistrza (jednego z bohaterów dzieła M. Bułhakowa). Te fragmenty rozszerzają zarówno przestrzenne jak i czasowe ramy akcji. Czytelnik odnajduje bohaterów w pierwszym wieku n.e. w miejscach związanych z sądzeniem, torturowaniem i ukrzyżowaniem Chrystusa. Warto zwrócić uwagę, że i tu autor dokonuje pewnego rozszerzenia: Piłat został ukazany jako osoba stale oczekująca wybaczenia, dopełnienia losu, rozmowy z Ha-Nocri, a jego tęsknota trwa do momentu uwolnienia go od cierpienia przez Mistrza. W niezwykły sposób akcja wykracza poza Moskwę w rozdziałach ukazujących przemieszczanie się w powietrzu niektórych postaci i „lądowanie” w tajemniczych miejscach. Czas trwania tych operacji sugeruje, że stały się efektem działania jakichś nieczystych, do wszystkiego zdolnych mocy. Powieść M. Bułhakowa pozwala obserwować zjawisko nakładania się czasów, oryginalnego kształtowania i określania przestrzeni. Z realizmem aktualnego życia w Moskwie splata się wątek historyczny umiejscowiony w Jerozolimie przed wiekami oraz miejsca działania zespołu tajemniczych magików: tu i teraz, czyli w Moskwie, a równocześnie – zawsze i wszędzie (w I w. w Jerozolimie, w Moskwie – w odrealnionych warunkach podczas balu, w przestworzach itd.). Wyjątkowy czas został przydzielony osobom, które nie zdołały załatwić swoich spraw do końca: dręczony wyrzutami Piłat odbywa wieczną karę oczekiwania i rozpamiętywania swojej decyzji, Mistrz i Małgorzata odchodzą do wiecznego domu, by odtąd być razem w szczęściu i spokoju. Wieczność, czas boski, pozwala pogłębić religijną interpretację zdarzeń, według której człowiekowi dano czas i szansę pokuty a także wiecznego spokoju. Owo nakładanie się czasów nadaje zmaganiom dobra i zła znamiona uniwersalizmu – perspektywę ponadczasową. Do takiej refleksji prowadzą również spostrzeżenia Justyny Karaś: Czas „powieści o Piłacie”, pomyślany jest jako replika czasu współczesnych wydarzeń Mistrza i Małgorzaty, obejmuje również trzy dni, przy czym w obu wypadkach Bułhakow z wielkim pietyzmem rejestruje jego upływanie. Bardziej jeszcze wyraziste są analogie w obrębie kreacji przestrzennej. Współczesna Moskwa i starożytne Jeruszalaim posiadają prawie identyczny przestrzenny koloryt: nieznośny upał, burze, światło księżyca itp. Zabiegi takie zmierzają do zlania się obu czasów Dwa tysiąclecia, jakie minęły od kaźni Jeszui, zostają w ten sposób „unicestwione”, a realny czas historyczny przechodzi w „bezczasową rzeczywistość mitu” [określenie E. M. Mieletinskiego].7 Dalej czytamy: Przestrzeń Bułhakowa jest wyraźnie trójpoziomowa: przestworza, ziemia, podziemia. Nie ulega kwestii etyczna wyższość poziomu pierwszego nad pozostałymi dwoma oraz trywialność poziomu ziemskiego. Pośrodku plasują się podziemia, czego dowodzi tenże topos domu-przystani, wymarzona suterena Mistrza w arbackim zaułku.8