"Makbet" jako szekspirowski dramat władzy wobec tragedii antycznej

Szekspirowski dramat władzy wobec tragedii antycznej Makbet bywa często określany mianem tragedii władzy. Jest ona potężną namiętnością zdolną zdominować wszelkie inne. Ambicja osiągnięcia wysokiego stanowiska i panowania nad innymi wiąże się z dylematami natury moralnej i – jak się okazuje – z koniecznością przewartościowania wyznawanych dotąd zasad. Pochłania dążącego do zdobycia i utrzymania władzy tak bardzo, że zdolny jest do haniebnych, zbrodniczych czynów. Określenie „tragedia” przywołuje na myśl rodowód tego gatunku. W zwierciadle tragedii antycznej również przeglądały się postaci uwikłane w miażdżący ludzką moralność mechanizm władzy. Perspektywa wyboru, który nie daje możliwości podjęcia korzystnej decyzji, przytłacza i sprowadza cierpienie. Kreon, zmuszony zadbać o swój królewski autorytet, nie zatrzymuje się w dążeniu do ukarania Antygony6. Troska o władzę przesłania mu wszelkie inne wartości, pozbawia ludzkich odruchów, usypia uczucia ojcowskie. W tym zakresie (przedstawiania problemów związanych ze sprawowaniem władzy w ujęciu moralnym) Makbet nawiązuje do tragedii antycznej. Pewne podobieństwo można dostrzec też, jeśli chodzi o perspektywę śmierci, wypełnianie się losu, a nawet namiastkę konfliktu tragicznego – gdyby Makbet odrzucił słowa czarownic i nie starał się o władzę, nie zaznałby spokoju, bo przecież już te marzenia zostały w nim rozbudzone, zaś droga, którą wybrał, również – jak się okazało – nie przyniosła mu satysfakcji, poczucia bezpieczeństwa i szczęścia. Pewne analogie nie pozwalają jednak wywodzić tragedii elżbietańskiej bezpośrednio z tradycji starożytnej Grecji. Wręcz przeciwnie, jest ona rodzajem polemiki formalnej z odległa w czasie poprzedniczką. Pierwszą narzucającą się cechą dramatów Szekspira jest zerwanie z klasyczną zasadą trzech jedności: czasu, miejsca i akcji. Pod tym względem rygor tragedii greckich w znacznej mierze ograniczał swobodę twórczą, sprowadzając tym samym akcję do sytuacji najbardziej kluczowych. Nie było tam możliwości bezpośredniej egzemplifikacji etapów rozwoju postaci czy emocji – o ich ewolucji mógł, co prawda, informować chór – zaś ograniczona w czasie i przestrzeni jednowątkowa akcja niejako programowo ograniczała wszelkie zapędy do głęboko motywowanej interpretacji postaw. Chociaż tragedii greckiej nie można odmówić głębi i doniosłego znaczenia zarówno w kształtowaniu właściwej hierarchii wartości, jak i w tworzeniu tradycji literackiej, trzeba przyznać, że dramaty Szekspira wniosły wiele korzystnych nowości. Jedną z podstawowych zmian formalnych jest podział utworu na akty i sceny oraz posługiwanie się scenami zbiorowymi (ten efekt powtórzył później dramat romantyczny i ekspresjonistyczny). Obowiązująca w starożytności dwuwarstwowość w przedstawianiu zdarzeń (ograniczona liczba aktorów występujących na scenie, przeplatanie elementów akcji komentarzem statycznego chóru – wyraziciela opinii publicznej) ulega scaleniu – nie ma samodzielnej instancji oceniającej postaci i ich czyny. Kluczowe fragmenty akcji oplatają sceny epizodyczne. Punkt kulminacyjny (katastrofa) rozbity jest na kilka węzłów o istotnym znaczeniu. Ukazani w procesie rozwoju bohaterowie są przedstawieni w różnych okolicznościach i sytuacjach. Dzięki temu ujawnia się świat ich przeżyć w szerokiej gamie odcieni. Odbiorca tragedii Szekspira poznaje jej osoby poprzez ich myśli, czyny, motywację postępowania, emocje, stosunek do innych postaci. W dramaturgię wkracza więc skłonność do analizy postaw i psychologicznego motywowania działań bohaterów. Porównanie postaci tragedii antycznej i szekspirowskiej ułatwia zestawienie powszechne znanych postaci Antygony i Makbeta oraz Edypa – również w konfrontacji ze zbrodniczym królem Szkocji. Młoda królewna tebańska kieruje się nakazem religijnym i miłością do brata, jest głęboko przekonana, że jej postępowanie jest właściwe, do końca zachowuje zasady moralne i osobistą godność, jest stała w poglądach i nie obawia się za nie umrzeć. Jej śmierć jest wynikiem okoliczności zewnętrznych: politycznego stanu rzeczy i despotycznego podejścia do władzy reprezentowanego przez Kreona. Antygona budzi sympatię, podziw i współczucie. Czytelnik i widz solidaryzuje sie z jej postawą ocalającą godność ludzką i imponującą zasadom oraz odwagą. Makbet jest doskonałym przeciwieństwem Antygony, podlega przemianom prowadzącym go do zupełnej demoralizacji. Jest postacią odpychającą, budzącą niesmak i grozę. Odbiorca bez wahania powinien odrzucić reprezentowany przez niego styl i postawę. Postaci królów – Edypa i Makbeta – łączy to, że u podstawy dalszych wypadków, w które zostają wplątani, leży proroctwo – przeznaczenie (Edyp) lub prowokacja pochodząca od sił zła (Makbet)7. Ojcobójstwo i kazirodztwo popełnione przez Edypa nie są jego czynami , ale rzeczami, które mu się zdarzają bez jego wiedzy i wbrew jego woli, prawdopodobnie jako kara boska za hybris; za to mianowicie, iż myślał, że dzięki swemu powodzeniu staje się jakby bóstwem, którego nieszczęście nie może dosięgnąć. Czyny zaś Makbeta są jego własnymi czynami i nie są karą za pychę, lecz jej wynikiem; wynikiem wiary nie w to, że on jest bóstwem, lecz w to, że może robić, co chce, nie bacząc na wolę Boga8. Widzowi bliższy jest Makbet, który świadomie dąży do celu, nie rządzi nim przypadkowe nieszczęście – pisze dalej W. H. Auden – jak Edypem. Bohaterowie Szekspira są więc ciągle żywi, pobudzają wyobraźnię i emocje, zachęcają do nowych interpretacji i analiz. Postacie tragedii antycznej i elżbietańskiej różni sposób myślenia i motywy działania. Wynika on z odmiennej kultury (zwłaszcza wierzeń) i mentalności ludzi odległych o wiele setek lat. Szekspir wykorzystuje też elementy przynależne do świata nadprzyrodzonego: fantastyczne postaci czarownic wywiedzione z folkloru i odwiedzające żywych duchy (motyw z wierzeń ludowych zakładających kontakt ze światem pozaziemskim) oraz niezwykłe zjawiska natury – jako reakcja na bulwersujące wydarzenia. Ważną rolę odgrywa tu przyroda. Człowiek jest jednym z jej elementów. Reaguje ona zawsze, gdy następuje naruszenie prawa naturalnego (np. w chwili zabójstwa). Dramat elżbietański miesza emocje, nastroje i kategorie estetyczne. Współegzystują w nim powaga i humor, tragizm i euforia, realizm i efekty fantastyczne wspomagane groteską. Tragedia szekspirowska, odmienna w formie od antycznej, wnosi wiele nowego do sposobu pojmowania dramatu i teatru, ożywia w zupełnie odmienionej wersji dany gatunek i proponuje inną motywację postępowania postaci.