"Lord Jim" - sposób prowadzenia narracji i kompozycja powieści

Sposób prowadzenia narracji i kompozycja powieści Narracja i kompozycja powieści Lord Jim od początku zwracały uwagę krytyków. Dostrzegano nowe rozwiązania, komentowano sposób prowadzenia opowieści, zwracano uwagę na uporządkowanie różnych elementów utworu. W przedmowie poprzedzającej tekst powieści autor odpowiada na zarzuty krytyków. Dowodzili, iż nikt nie mógłby przez tak długi czas opowiadać ani też słuchać tak długo (7). Conrad przyznaje, że początkowo planował napisać nowelę, ale temat wymagał obszerniejszej formy. Autor stara się uzasadnić rozmiary partii narracyjnych [...] i pod zwrotnikami i w klimacie umiarkowanym ludzie siadują nieraz późno w noc, „snując opowieści”. Wprawdzie Lord Jim jest tylko jedną opowieścią, ale zachodzą w niej przerwy dające możność odpoczynku; a jeśli chodzi o wytrzymałość słuchaczy, trzeba przyjąć założenie, że opowieść b y ł a zajmująca (7). Obowiązki narratora autor powierzył jednej z postaci – Marlowowi. Jest to bohater w starszym wieku, kapitan, autorytet w sprawach morskich, człowiek cieszący się powszechnym uznaniem i dobrą opinią. Taka osoba mogła więc gwarantować rzetelność relacji, wywoływać u czytelnika wrażenie prawdziwości przekazu dotyczącego osobistych wynurzeń Jima i jego losów. Było to potrzebne dlatego, że utwór (oparty na autentycznym fakcie opuszczenia tonącego statku przez członków załogi) podejmował zagadnienia o wielkiej doniosłości moralnej, a równocześnie nie pretendował do łatwych ocen i kwalifikacji postępowania tytułowego bohatera. Marlow stara się więc opowiadać zdarzenia i koleje życia Jima z troską o obiektywizm, o ukazanie faktów i rożnych punktów widzenia. Początkowe partie tekstu prowadzone są bezosobowo, bez bliższego określenia instancji mówiącej. Informacje o pochodzeniu, młodości, szkoleniu i pierwszych morskich obowiązkach zawodowych są jakby wprowadzeniem odautorskim, zaś kompetencje opowiadającego są duże – te partie tekstu prowadzone są przez narratora wszechwiedzącego. Dopiero później czytelnik orientuje się, że pochodzą od opowiadacza, który z relacji Jima i osób z nim zaznajomionych ułożył mozaikę treści wyjaśniającej czytelnikowi wszystko co będzie istotne w dalszej lekturze. Styl opowiadania bliski jest ujęciu gawędziarskiemu – to jeszcze jeden czynnik wzmagający wrażenie autentyczności. Zakończenie jest jakby prezentacją informacji zebranych po wyjeździe Marlowa z Patusanu. Narrator przekształca się w opowiadacza relacjonującego zdarzenia w pierwszej osobie i nie ujawnia się już jako wszechwiedzący. Przyznaje się nawet do tego, że nie potrafił do końca poznać Jima, nie udało mu się też wyjaśnić (może dlatego, że sam tytułowy bohater nie potrafił) motywów postępowania na „Patnie” i mechanizmów działania psychiki ludzkiej w różnych, często niebezpiecznych, sytuacjach. Ta pozorna słabość narratora jest w gruncie rzeczy jego siłą, bo przecież utwór prowadzi do ukazania owej tajemnicy, nieodgadnionego obszaru psychiki, czegoś nieprzewidywalnego dla samego Jima. Narracja nie porządkuje zdarzeń według zasady chronologii, nakłada na siebie różne perspektywy czasowe i punkty widzenia. W związku z tym Marlow buduje swoją opowieść w oparciu o wyznania Jima oraz opinie i relacje innych postaci. Przetwarza opowieści usłyszane i przekazane w formie listu. Dba o możliwie pełną charakterystykę postaci tytułowej i takie ukazanie innych osób, by wywołać efekt indywidualizacji postaci. Relacja dotycząca zdarzeń trzyma w napięciu uwagę czytelnika, ale większe znaczenie dla atrakcyjności powieści ma nabudowana na nich analiza przeżyć Jima. Lord Jim jako osiągnięcie techniki powieściowej zawiera prawie wszystkie ulubione pomysły Conrada: obok techniki przesuwania czasu mamy użycie symbolu, świadomość szczegółu wyobraźniowego, użycie mowy zależnej, zestawienie charakterów i sytuacji oraz przechodzenie w opowiadaniu od przeszłości do teraźniejszości.17 Barbara Kocówna zwraca uwagę na rozpadanie się utworu na dwie części, z której pierwsza ukazuje Jima w czasie (okres spędzony na morzu), zaś druga w przestrzeni (prowadzi życie osiadłe). W powiązaniu z ową dwudzielnością występują tu dwie koncepcje romantycznej postawy: zatopienie w marzeniach (źródło klęski moralnej) i wierność ideałom honoru i obowiązku (śmierć równoznaczna ze zwycięstwem etyki).18 Badacz dzieła Josepha Conrada, Andrzej Zgorzelski, dostrzega rozszczepienie narracji na cztery poziomy: I – zdarzenia fabularne, II – różne punkty widzenia (Jima, Marlowa-postaci, i innych bohaterów), III – punkt widzenia Marlowa-narratora, IV – narrator (podmiot literacki) kierujący swoje uwagi do adresata.19 Narrator sięga do metaforyki światła i ciemności, posługuje się przyrodą w interpretacji przeżyć bohaterów, kontrastuje społeczeństwa pod względem etyki, powołuje znaczenia symboliczne (np. pierścień upadający z ręki Jima i toczący się pod nogi Doramina, jako złowróżbna zapowiedź przyszłych losów postaci tytułowej; symbolika skoku), zależnie od potrzeb manipuluje czasem i nastrojem. Realizm jest tu przetykany środkami bliskimi obrazowaniu poetyckiemu. Ta złożoność i różnorodność w zakresie kształtowania narracji (a także dialogu) ujęta jest w karby porządku – poszczególne części są z sobą odpowiednio powiązane i z żadnej nie można zrezygnować. Powieść Conrada kojarzono z tragedią antyczną. Istotnie, sposób prezentacji problematyki moralnej (zagadnienie tragicznego wyboru) jest wystarczającą podstawą do takiej analogii, ale oprócz niej warto wspomnieć tu o formie. Lord Jim samą konstrukcją fabularną: zawiązaniem, rozwojem akcji, zawieszeniem katastrofy tuż przed zakończeniem i patetycznym finałem przypomina klasyczną tragedię. Jednym z jej podstawowych czynników była nieuchronność losu.20 Nie jest to jednak tradycyjnie pojmowane fatum (działanie sił pozaziemskich) – stwierdza dalej Z. Najder, badacz twórczości Conrada – ale efekt techniki literackiej ( wrażenie nieuchronności zdarzeń uzyskane poprzez ich realistyczną motywację zespoloną z tajemniczością). Osią zdarzeń w obu częściach powieści jest osoba głównego bohatera (jego psychiczna konstrukcja). Niejednoznaczność, tajemnica, brak zdecydowanej oceny postępowania to elementy prowadzące do aktywnego odbioru: czytelnik dopełnia wizję postaci i przebieg akcji własną inwencją interpretacyjną. W pewnym stopniu ułatwiają ją podbudowane psychologią losy bohatera-tułacza nękanego wyrzutami sumienia w części pierwszej, zaś w drugiej – tło społeczne z rysem obyczajowym i opisami przyrody na egzotycznej wyspie.