"Lord Jim" - nawiązania literackie

Sytuacje conradowskie – nawiązania literackie Powieść Lord Jim należy do najbardziej znanych utworów tego autora. Po publikacji natychmiast wywołała reakcję krytyków literackich i czytelników. W Polsce była szeroko dyskutowana w aspekcie polskości Conrada i powiązania treści utworu z losem autora – wspominaliśmy o tym wyżej. Dziedzictwo Conrada w polskiej twórczości literackiej stało się tematem książki Stefana Zabierowskiego23, który odkrył wiele przykładów inspiracji i wpływów spuścizny tego autora w literaturze polskiej. Sięgnijmy po kilka sugestii. Stefan Żeromski był krytykiem Conrada, ale gdyby nie fascynacja autora Ludzi bezdomnych dorobkiem i osobowością angielskiego pisarza, recepcja twórcza Conrada w Polsce z pewnością wyglądałaby inaczej. Wit Tarnawski, senior polskich conradystów, uprawiał działalność krytyczną i przekładową. Jej rezultatem była charakterystyczna koncepcja osobowości Conrada, która oddziaływała na pisarzy polskich w kraju i na emigracji. Maria Dąbrowska, Antoni Gołubiew i Jerzy Andrzejewski pozostawali w pewnych fazach ewolucji swojej twórczości pod silną presją conradowskich konwencyj, a zarazem uprawiali, choć w różnych rozmiarach, eseistykę i krytykę o tematyce conradowskiej. Niektóre wiersze skamandrytów są trudno rozumiane, jeśli pominie się kontekst specyficznie polskich sporów o Conrada, a pewne obszary poezji (i prozy) autorów pokolenia wojennego domagają się także interpretacji z punktu widzenia conradowskiego ethosu. Dialog z tradycją conradowską odgrywa doniosłą rolę w dorobku pisarskim Jana Józefa Szczepańskiego, a pisarz ten znany jest także jako tłumacz powieści Smuga cienia i Nostromo.24 Przywołajmy pojęcie „sytuacji conradowskiej”, wykorzystywane dla ukazania momentu i okoliczności trudnego, tragicznego wyboru. Bohater nie ma przed sobą żadnego szczęśliwego rozwiązania, podejmuje decyzję o wielkim ciężarze moralnym zgodną z jego ideałami, wpojonymi zasadami postępowania, wiedząc, że taki wybór wiąże się z wielkim ryzykiem lub wręcz z perspektywą śmierci. Jan Józef Szczepański w eseju filozoficznym W służbie Wielkiego Armatora25 zastanawia się nad owym symbolicznym „skokiem” Jima – czy sam obroniłby się przed taką pokusą, czy byłby zdolny zostać na statku i podjąć (jak się wydawało beznadziejną) próbę ratowania ludzi. „Sytuacja conradowska” nie ma nic wspólnego z komfortem bezpieczeństwa i wygody, wymaga wyrzeczenia najwyższej rangi, jednak odstąpienie od moralnie słusznego wyboru nie pozwoli na spokojne życie – wyrzuty sumienia, szukanie okazji do naprawienia winy, psychiczne osaczenie poczuciem osobistej klęski to wielkie nieszczęście tego, który wybrał złe rozwiązanie. Jan Józef Szczepański przywołuje przykład kolegi, Jurka, żołnierza Armii Krajowej, który zrezygnował z ukrycia (groziło mu aresztowanie) po przeczytaniu Lorda Jima i przypłacił życiem powrót do Warszawy. Jakiś niepokonany imperatyw moralny skłonił go do decyzji, która z praktycznego punktu widzenia była wytworem szalonego umysłu. Obciążenie Polaków tradycją romantyczną, wzór Jima, który również z niej wyrasta, to źródła heroizmu młodych ludzi podczas drugiej wojny światowej. Właśnie Conrad był autorem szczególnie chętnie czytywanym w tym czasie. Do polskiego narodu, niejednokrotnie uwikłanego w tzw. „sytuacje conradowskie” (wojna, komunistyczny totalitaryzm) Conrad przemawiał wzorem bohatera, który jednak ostatecznie wie, jak – mimo wszystko – należy się zachować. W takich okolicznościach ginęli warszawscy powstańcy i bronili swoich racji więźniowie łagrów nie przyznający się do wymyślonych win, uwięzieni w Polsce patrioci poddawani okrutnym torturom (jak, np. Kazimierz Moczarski, autor słynnych Rozmów z katem). Trudno wymieniać konkretne przykłady literackie, dość wspomnieć, że większość utworów okresu wojny ukazuje los pokolenia Kolumbów właśnie tak – musieli walczyć, bo tak było trzeba postępować, bo w takim momencie postawiła ich wobec życiowych wyborów historia, por. np. wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego czy Tadeusza Gajcego. Przed takim wyborem stawali również Niemcy: posłuszeństwo rozkazom czy sprzeciw wobec ludobójstwa? (por. także bohaterów dramatu Leona Kruczkowskiego Niemcy). Może stanąć przed nim każdy człowiek, także wiek po napisaniu Lorda Jima i ponad pół wieku po wojnie. W każdej sytuacji wierność zasadom i wyznawanej hierarchii wartości to podstawa wewnętrznego spokoju i moralnego ładu, od którego zależy bardzo wiele.