"Lord Jim" - główne zagadnienia powieści

Główne zagadnienia Powieść psychologiczna czy – jak ją często określano – psychologiczno-moralna Lord Jim ukazuje świat marzeń, działań, refleksji, zmagania się z sobą samym tytułowego bohatera. Nie jest to postać jednoznacznie nakreślona, nie poddaje się łatwym ocenom czy próbom „zaszufladkowania”. Właśnie na tym polega jej urok i wartość, że mówi prawdę o skomplikowanej psychice, o słabości rozumu planującego i porządkującego życie człowieka wobec tego, co w nim tajemnicze, nieodgadnione, nieoczekiwane, nieprzewidywalne. Wątek psychologiczno-moralny ukazuje Jima najpierw poprzez jego marzenia o wielkich czynach, poprzez jego wyobrażenia o sobie, że zawsze będzie zdolny do heroicznej postawy, że nie ulęknie się śmierci. On, miłośnik Szekspira, wychowywany w szacunku do wielkich wartości, wśród których na czoło wysuwa się zwyczajne poczucie obowiązku i honor, z lubością oddaje się rojeniom o własnej wielkości. Życiowa próba stawia go w sytuacji bankruta: nie podjął jedynie słusznej decyzji o ratowaniu pasażerów zagrożonych śmiercią w tonącym parowcu, a więc zniszczył swoje ideały, pogrzebał marzenia, przekonał się, że nie było go stać na męstwo. Zamiast odpowiedzialności, heroizmu i honoru Jim odnalazł w sobie. Słabość, o którą nigdy sam siebie nie mógłby podejrzewać (wypadek podczas szkolenia zinterpretował na własny użytek jako zdarzenie, w którym nie chciał wziąć udziału). Właśnie konieczność dokonywania wyborów, relacja między światem marzeń a rzeczywistością, osobista tragedia bohatera, który podjął brzemienną w skutkach decyzję determinującą całe jego przyszłe życie to zespół głównych zagadnień budujących psychologiczno-moralną warstwę powieści. Losy Jima po ogłoszeniu wyroku pozbawiającego go oficerskiego dyplomu są okazją do prezentacji bohatera o szczególnie wrażliwej psychice, który nie może zapomnieć tragicznej nocy na „Patnie”, ciągle jest narażony na odświeżanie przykrego wspomnienia, ucieka przed osobami i wszelkimi skojarzeniami z owym momentem słabości. Nowy rozdział w jego życiu rozpoczyna propozycja Steina. Na Patusanie Jim odzyskuje równowagę psychiczną: Ta część utworu ma już raczej cechy powieści obyczajowej (a nawet w pewnych fragmentach kryminalnej) z równoczesnym zachowaniem tendencji do interpretacji zdarzeń w aspekcie moralnym. Konfrontacja postaw cywilizowanych białych i „dzikich” kolorowych ostatecznie – wbrew utartym przekonaniom – stawia wysoką ocenę prostemu ludowi Bugisów. Brown i jego banda, a także Cornelius to ludzie zdolni do największej podłości, do grabieży i mordu. Wysoka kultura i etyka Europejczyków okazują się tylko nic nie znaczącą opinią pozorem, fałszem. Honor białego człowieka – jak się okazało – nie jest wartością stałą. Z powodu lekkomyślnego zaufania słowu Browna Jim doprowadził (w dobrej wierze) do zburzenia ładu i bezpieczeństwa w patusańskim świecie. Jim został więc najpierw ukazany wśród ludzi morza (tu również brak odpowiedzialności i honoru ze strony białej załogi statku skonfrontowany jest z zaufaniem ciemnoskórych pielgrzymów), potem na tle egzotycznej przyrody i zwyczajów ludności zamieszkującej odległą wyspę Archipelagu Malajsklego. Najpierw czytelnik dowiaduje się o jego pochodzeniu, charakterze, marzeniach, by później poznać rozterki i dramat człowieka, który zdradził swoje ideały i towarzyszyć mu w próbach oderwania się od osaczającej świadomości własnego upadku moralnego. Czas szczęścia i powodzenia wśród Bugisów jest jednak, by użyć morskiej frazeologii, ciszą przed burzą. Spokój i trzeźwość myślenia Jima zakłóca sprytnie zasiana wątpliwość, zaledwie sugestia, że losy jego i Browna mogłyby być podobne. Znowu wraca prawda o kruchości, podatności na wpływy psychiki okaleczonej moralnym nadużyciem, choćby nawet miało miejsce przed wieloma laty. Jim ma niepowtarzalną szansę, płacąc życiem za tragedię, której stał się przyczyną (śmierć Daina Warisa i Bugisów) odbudować swoją wielkość, powrócić do wzniosłych romantycznych ideałów. Ma taką możliwość, ale może jeszcze raz uciec. Kolejna sytuacja tragicznego, trudnego wyboru zostaje przez bohatera rozstrzygnięta bez wahania i jednoznacznie. Mimo marzeń o szczęściu z Jewel nie ucieka przed śmiercią – karą, ale jednocześnie nadzieją na przywrócenie sobie godności. Dumna decyzja Jima po raz ostatni w tej powieści podkreśla najważniejsze zagadnienie rozważane na jej kartach – nie można uniknąć życiowych wyborów, zwłaszcza tych tragicznych, kiedy nie ma bezpiecznego i szczęśliwego rozstrzygnięcia, każde z nich wiąże się bowiem z tragicznymi skutkami. Jednak dokonanie wyboru, jak w antycznej tragedii, jest koniecznością. Może prowadzić do zguby innych lub ocalić drugiego człowieka (grupę ludzi) za cenę klęski własnej bohatera (od razu trzeba przypomnieć, że klęska w wymiarze ludzkim, ziemskim – np. śmierć – jest najczęściej równoznaczna z duchowym zwycięstwem – z triumfem głoszonych ideałów i zasad). Wśród wielu poruszanych w powieści zagadnień na czoło wysuwają się wierność ideałom i problem tragicznego wyboru. Pod tym kątem również, ze wskazaniem kondycji moralnej, w dużej mierze przebiega prezentacja postaci.