"Krzyżacy" jako powieść historyczna

Krzyżacy jako powieść historyczna Krzyżacy to przykład gatunku epickiego, zwanego powieścią. Jest to dzieło dużych rozmiarów, wielowątkowe, ukazujące lasy bohaterów na tle społecznym, obyczajowym, historycznym, geograficznym. Obok wątku głównego (skupionego wokół głównego bohatera) są w niej wątki poboczne oraz epizody. Opowieść prowadzi narrator, który w powieściach realistycznych wypowiada się zazwyczaj w trzeciej osobie liczby pojedynczej, stoi na zewnątrz świata przedstawionego (nie jest postacią utworu), jest wszechwiedzący i obiektywny. W powieści może występować kilku narratorów różnego typu (np. relacja może pochodzić od jednego z bohaterów, wtedy nie jest obiektywna). W powieści historycznej świat przedstawiony został osadzony w epoce przeszłej, a więc ukazuje zamknięty okres w dziejach.5 Autor dąży do zachowania prawdy historycznej – umieszcza losy bohaterów w siatce wydarzeń, które rzeczywiście miały miejsce, osadza je w tle społecznym i obyczajowym (pokazuje układ sił społecznych, różne warstwy, styl życia, np. święta, biesiady, walki, zawieranie małżeństw itp.). W powieści tego typu prawda historyczna splata się z fikcją literacką. Znani z przekazów źródłowych bohaterowie spotykają się z wymyślonymi przez autora. Wydarzenia prawdziwe uzupełniają fikcyjne, które są przedstawione z zachowaniem reguł prawdopodobieństwa, tzn. są takie, jakie mogłyby się zdarzyć w danej epoce, w opisanych okolicznościach i miejscach. Powieść historyczna jest więc utworem realistycznym, w którym świat przedstawiony jest skonstruowany z troską o regułę prawdopodobieństwa, oczywiście w odniesieniu do czasu akcji i jego historycznego charakteru. Powieść Henryka Sienkiewicza pt. Krzyżacy zastała umieszczona w konkretnym czasie i znanych w średniowieczu miejscach. Na jej kartach pojawili się bohaterowie, których znamy z lekcji historii, np. król Władysław Jagiełło, królowa Jadwiga, rycerze: Zawisza Czarny, Zyndram z Maszkowic, wielcy mistrzowie krzyżackiego zakonu: Konrad i Ulrich von Jungingen (u Sienkiewicza: Kondrat i Ulryk) oraz inne osoby. Obok nich i w kontaktach z nimi działają postaci fikcyjne, np. Maćko i Zbyszko z Bogdańca, Danusia Jurandówna i Jagienka Zychówna, Cztan i Wilk. Dzięki nim utwór jest bardziej żywiołowy, barwny, atrakcyjny dla czytelników. Pisarz ukazuje również polskie społeczeństwo poprzez hierarchiczny układ stanów (możni, rycerze, duchowni, mieszczanie i chłopi), ze szczególnym akcentem padającym na rycerstwo i obwiązującą je etykę postępowania. Autor przedstawił koloryt epoki: zamki, dwory, grodziska, bitwy, uczty, ubiory, rodzaje broni. Można tu również zaobserwować zmagania Polaków i Litwinów z Krzyżakami, którzy pod pretekstem szerzenia wiary chrześcijańskiej opanowali rozległe tereny i dążyli do podporządkowania sobie kolejnych. Przełomowym wydarzeniem jest szeroko i barwnie opisana bitwa pod Grunwaldem (1410 r.). Czytelnik dowiaduje się, jak do niej doszło, jak wcześniej wyglądały relacje z niemieckimi rycerzami. Dla wzmocnienia efektu historyczności Krzyżaków autor posłużył się stylizacją językową na mowę średniowiecza, czyli archaizacją: wykorzystał charakterystyczne słownictwo, konstrukcje składniowe, formy gramatyczne, które sprawiły, że relacja narratora i dialogi postaci nabrały cech języka dawnego. Dzięki tym zabiegom czytelnik tym łatwiej przenosi się w średniowieczne realia i z wielkim zaangażowaniem przeżywa losy bohaterów, uczestniczy w ich przygodach, towarzyszy romansom i bitwom. Powieści historyczne Sienkiewicza (Krzyżacy, Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski) ukazują minione epoki i ich realia w taki sposób, by wzbudzić w Polakach poczucie własnej wartości, by wskrzesić nadzieję na odmianę narodowego losu. Były to utwory, które miały wielkie znaczenie w okresie pozytywizmu i Młodej Polski, kiedy ojczyzna była w niewoli. Uczyły, że zawsze zły los może się odwrócić, a więc dawały siłę da przetrwania trudnego czasu i mobilizowały do walki o niepodległość. Sienkiewiczowi zarzucano brak pieczołowitości i naruszanie prawdy historycznej6, naginanie faktów i postaw do naczelnej, krzepiącej serca Polaków, idei powieści. Obrońcy jego dzieła wskazywali jednak, że – chociaż historyczna – jest to przecież powieść, a więc utwór literacki, którego autor ma prawa do fikcji i wykorzystania materiału historycznego według własnych planów i założeń. Nie chodzi tu przecież o ścisłą wierność przekazom źródłowym, ale o przeżycia estetyczne i emocje czytelnika – a ten zamiar został przez Sienkiewicza w pełni zrealizowany.