"Krzyżacy" - czas i miejsce akcji

Czas i miejsce akcji Powieść Krzyżacy ukazuje dzieje zmagań Polski i Litwy z ekspansywnym i wrogim Zakonem Szpitala Najświętszej Marii Panny. Akcja obejmuje więc czas, w którym Krzyżacy dali się mocno we znaki ludom, wśród których osiedli, i zamyka na kulminacyjnym fakcie – na bitwie pod Grunwaldem. Jest to okres dwunastu lat – od 1399 do 1410 roku. W retrospektywnych fragmentach (wspomnieniach) akcja wybiega znacznie w przeszłość (jest to tzw. przedakcja) – aż do wojen Władysława Łokietka z Krzyżakami. Narrator uzupełnia też krótko swoją relację ukazaniem wydarzeń po bitwie grunwaldzkiej do 1466 r., w którym zawarto pokój toruński. Okres 1399-1410 nie został tu przedstawiony równomiernie. Najwięcej uwagi narrator poświęcił losom bohaterów w dwu pierwszych latach (od poznania Danusi przez jej porwanie i poszukiwanie do walk Zbyszka w wojnie żmudzkiej i ślubu z Jagienką). Okres ten wypełniają dramatyczne losy, ciężkie doświadczenia życiowe, radości, zdobycze, liczne podróże i przygody. Odcinek czasowy 1402-1410 został ukazany dość pobieżnie. Jest to okres kolejnych problemów sąsiedzkich z Krzyżakami, ich przewrotnej polityki, stosowanych przez nich metod wyniszczania Polaków i Litwinów. Uwaga narratora skupia się na opisie bitwy pod Grunwaldem, której obraz, zasugerowany przez malarza historycznego, Jana Matejkę, został tu rozwinięty w szczegółach. Rzecz dzieje się w różnych miejscach, uzasadnionych ustawicznym przemieszczaniem się bohaterów. Toczy się w miastach, wsiach, gospodach, zamkach, w opactwie, na dworze królewskim i dworach książęcych, w kościele, w więzieniu, na polu walki, w puszczy – a więc w miejscach o różnym charakterze i przeznaczeniu, w różnych środowiskach społecznych. Dzięki temu czytelnik poznaje kraj swoich przodków w panoramicznym ujęciu, w różnych przejawach aktywności ludzkiej. Przede wszystkim poruszamy się po kartach powieści razem z głównym bohaterem, Zbyszkiem z Bogdańca. Podziwiamy razem z nim przepych dworów i przeżywamy napięcie podczas walki lub czyhania na niedźwiedzia w puszczy, rozumiemy jego miłosne egzaltacje i determinację w zdobywaniu „krzyżackich czubów”, które ślubował „swojej paniej”. Towarzyszymy również innym bohaterom, np. Jurandowi, który udaje się na rozkaz Krzyżaków do ich warowni w Szczytnie, by odzyskać ukochaną córkę, a przy tym poznajemy średniowieczną budowlę obronną i zwyczaje niemieckich rycerzy. Obserwujemy styl życia i mentalność ówczesnej szlachty, dbającej o pomnożenie majątków przez wzbogacenie się w walce lub małżeństwo z posażną panną (dążenie do połączenia ziem należących do Bogdańca i Zgorzelic) oraz modele religijności ówczesnego duchowieństwa (np. opat i ks. Wyszoniek). Wszystkie te elementy poznawcze i przygody bohaterów wynikają z ich planów życiowych, przywiązania do ojczyzny, chęci zdobycia łupów i żony. Dzięki ich żywotności i wędrówkom akcja jest ubarwiona opisami różnych miejsc, m.in. Wawelu i szerzej – Krakowa, dworów w Ciechanowie i Płocku, zamków krzyżackich w Malborku i Szczytnie. Jest to okazja do poznania różnych dzielnic Polski: Mazowsza, Małopolski, Wielkopolski oraz zaznajomienia się z realiami życia w Wielkim Księstwie Litewskim. Położenie geograficzne niektórych miejsc prowokuje refleksje natury historycznej – np. Spychów nękany jest ciągle przez Krzyżaków, pola grunwaldzkie są świadkiem zniszczenia pychy niemieckich rycerzy przez otoczonych boską opieką prawych chrześcijan itp. Różnorodność i szeroki zasięg geograficzny ukazanych w powieści miejsc służy wzmocnieniu atrakcyjności dzieła, ukazaniu szerokiego tła historycznego i mentalności ludzi odległej epoki.