"Klaskaniem mając obrzękle prawice..." Cypriana Norwida

I. Klaskaniem mając obrzękle prawice... Zaczynający się tymi słowami wiersz powstał w 1858 roku i zo¬stał umieszczony w cyklu Vade-mecum pod numerem pierwszym. Jest to utwór złożony problemowo, wymagający od czytelnika wy¬siłku w odkrywaniu zagęszczonych pokładów treści. Badacze dzieła Norwida, J. Trznadel, M. Adamiec, J. Fert i inni, dostrzegali w tym tekście elementy autobiograficzne, komentarz do przemian dziejo¬wych widzianych w aspekcie chrześcijańskim, postulat zachowania człowieczeństwa poprzez wysiłek w pracy (także twórczej ) na rzecz ocalenia najwyższych prawd i wartości głoszonych w przekazach ewan¬gelicznych. Wiersz składa się z siedmiu części o różnej liczbie jedena¬stozgłoskowych wersów (10, czterokrotnie 8, b i 9) i oryginalnych roz¬wiązaniach w zakresie rymowania: rymy żeńskie okalające i parzyste, a także przeplatane, obejmujące niekiedy po 3 wersy. Podmiot lityczny wypowiada się w 1. osobie liczby pojedynczej i z własnej perspektywy określa i ocenia współczesność i ludzi, którzy ją tworzą. Klaskaniem mając obrzękłe prawice, Znudzony pieśnią lud woła o czyny; [...] Było w Ojczyźnie laurowo i ciemno, [...]. W takiej rzeczywistości pojawił się na świecie podmiot skazany przez Boga na egzystencję w Żywota pustyni, wśród ;,laurów” i „wielkoludów” symbolizujących poetów romantycznych, samo¬zwańczych „proroków” próbujących zastępować naukę Chrystusa własną wizją narodu i świata – w istocie odbiegającą od Ewangelii.18 Utwór powstał po ważnych wydarzeniach i po śmierci wielkich ro¬mantyków: Mickiewicza i Słowackiego. Jakie były owe dziejowe błyskawice, o których wspomina podmiot? [...] bunt dekabrystów i rachuby z nim związane, powstanie listopadowe, potem działalność spi¬skowa pokolenia Norwida, np. sprawa Levittoux, rok 1846 i Galicja, Wiosna Ludów, wojna krymska, a w momencie „scalenia” Vade-mecum – i powstanie styczniowe. Pieśń nie przerosła w zwycięski „czyn”. [...] „Lud” rozumiał, że istnieje różnica pomiędzy pieśnią a czynami.19 Nie poezja potrzebna jest teraz narodowi (jest nią już zmęczony, nie od¬mieniła trudnej sytuacji), ale konkretne, efektywne działania. W takich realiach przychodzi na świat nowy człowiek – podmiot liryczny-poeta, który na ziemi, klątwą spalonej, nie może odnaleźć wspólnego języka z „wielkoludami”, nie czuje się kontynuatorem i spadkobiercą ich myśli, jest samotny i zdany na własną aktywność w przezwyciężaniu nudy i pozorów stworzonych dla wygody pozba¬wionych krytycyzmu ludzi – np. niewiast, zaklętych w umarłe for¬muły, niezdolnych do prawdziwego uczucia. Wszystkich tych ludzi podmiot nazywa dalej dosadnym określeniem: katy. Ocaleniem dla świata jest więc taka poezja, która powiedzie naród do Jeruzalem, choćby jej słowa były adresowane błędnie, na Babilon (w Starym Testamencie symbolizujący upadek i degenera¬cję). Obyczaj stary (ortodoksyjne wyznanie mojżeszowe) obrazuje ze¬wnętrzne formy czczenia Boga. W gruncie rzeczy nastąpiło odejście od Niego i zatopienie się w nocy zła, marazmu, obojętności. Rozpoczynają¬ce wiersz „klaskanie” wyznacza porządek świata odczłowieczonego, przynosi ze sobą naruszenie praw Ewangelii i natury, wprowadza nie¬chrześcijańskie święto „przesytu-Niedzieli” i tryumf „Panteizmu-druku”.20 Taki stan rzeczy może przełamać tylko aktywna postawa człowieka, czyn wyrażony czasownikiem piszę. Syn – minie pismo, lecz ty spomnisz, wnuku, Co znika dzisiaj (iż czytane pędem) Za panowania Panteizmu-druku, Pod ołowianej litery urzędem ¬ Dopiero przyszłe pokolenia, reprezentowane przez wnuka, zdoła¬ją odczytać przesłanie poety ukryte w wieloznacznej wypowiedzi, chronione przed ingerencją cenzury, dla współczesnych niejasne i w pośpiechu, pobieżnie, odczytywane. Poezja-czyn, oczyszczona z po¬zoru, fałszu i pustych słów, zdoła odmienić oblicze świata wypeł¬nionego agresją, cechującego się odwróceniem od zasad moralności chrześcijańskiej, zepsutego. To zadanie odnowy świata powinien podjąć czytelnik – ów wnuk świadomy zagrożeń płynących z zakładania i rezygnacji z odwiecznych wartości. M. Adamiec nazywa wiersz Norwida parabolą o życiu jednostki w „wieku kupieckimi i przemysłowym”21 odchodzącym od myślenia w kategoriach czytelnej hierarchii wartości, w którym zgoda na ustalone tradycją formy nie pozwala przebić się nowej, świeżej myśli. Podmiot liryczny został tu postawiony w opozycji do świata reprezentowanego przez wielkolu¬dy – uznawane powszechnie za niepodważalne autorytety i bezkry¬tycznie czczone. Sytuacja egzystencjalna w tym wierszu jest wyznaczona przez trzy motywy: „nieczekanego powicia i narodzin”, „wę¬drówki” i „pisma”.22 Wszystkie one – pisze dalej M. Adamiec – są zakorzenione w świadomości ludzkiej od pokoleń. Pierwszy powiela historię narodzin Chrystusa, drugi – znany z Odysei, powtórzony przez wędrówkę Dantego i ceniony przez romantyzm – pozwala po¬znać przestrzeń świata wypełnioną sztucznymi figurami, skazującą jednostkę na samotność w tłumie (Żywota pustynię), trzeci zaś każe zaprzeczyć pozorom, dostrzec sens prawdziwej egzystencji w wysiłku człowieka – w czynności pisaniny które kierowane jest Do Jeruzalem – ma na celu osiągnięcie „ziemi obiecanej”, odnowę świata poprzez wskrzeszenie na nowo boskiego i naturalnego porządku. W wierszu Klaskaniem mając obrzękłe prawice Norwid otwiera przed czytelnikiem swoją ocenę współczesnego świata i konieczność jego odmiany. W tym postulacie kryje się też odnowa literatury ¬pisarstwo jest czynem prowadzącym do uporządkowania rzeczywi¬stości. Ma ono nastąpić przez odrzucenie zła, fałszu, marazmu, po¬nieważ prowadzą do degradacji człowieczeństwa, oraz przez przy¬jęcie postawy aktywnej w utrwalaniu prawdziwych wartości.