"Kartoteka" - ogólnie o utworze

Problem kryzysu wartości i małej stabilizacji w „Kartotece” Różewicza. „Kartoteka” ukazała się w 1960. Poruszała problem kryzysu ideowego pokolenia wojny i prób poszukiwania wartości. Bohater to człowiek bez ściśle sprecyzowanego wieku, zajęcia, wyglądu. Reprezentuje pokolenie urodzonych około 1920. Ma za sobą doświadczenia wojny oraz „małą stabilizację” czasów powojennych. Dotknięty jest marazmem, biernością, nie potrafi się z tego wyzwolić. Autor zadaje pytanie, dlaczego bohater taki jest, gdzie leży tego przyczyna. Najbardziej wyniszczyła jego pokolenie wojna, ale także jest produktem systemu, w którym przyszło mu żyć. Leżąc na łóżku wraca myślami do przeszłości, a sceny rozgrywające się na oczach widza to jego myśli: - rozmowa z Niemką; Dziewczyna ma 18 lat, uśmiecha się, przybyła do Polski jako turystka, życzy sobie ptysia. Nic nie wie o wojnie, więc bohater jako były partyzant chce jej powiedzieć, że jest uwalany w błocie, że z jej ojcem polowali na siebie. Zastanawia go, czy to dobrze, że ona nic nie wie o wojnie, czy tak być powinno. Autor stawia pytanie, czy wychowywać dla pokoju to przemilczeć dramaty wojny, czy też zaznajomić z nimi dla przestrogi. Nie jest pewien odpowiedzi, nie natomiast, że nie czuje do niej nienawiści i życzy jej szczęścia. Tego samego życzy polskiej młodzieży. Z tego dialogu wynika też problem różnicy pokoleń i niemożności porozumienia się: „Czy nie można nic wyjaśnić, powiedzieć drugiemu człowiekowi”. Młode pokolenie wyrasta już bez obciążeń, więc porozumienie społeczeństwa nie powinno być trudne, w nim pozostaje już na zawsze obsesja niemieckiego oprawcy. Kiedy słyszy język niemiecki staje pod ścianą. - rodzice; Mają nieustanne pretensje (co z niego wyrośnie, brzydko się bawi, wyjada cukier). Potrafią tylko strofować (stawaj, trzeba go ukarać, łapserdaku, tarmoszenie za ucho). Takie metody wychowawcze rodzą ciągłe poczucie winy, wywołują kompleksy i agresję. Dlatego bohater bije się w piersi za to czego nie zrobił. Dowód agresywnych myśli to: „Podawałem babci strychninę, planowałem zgładzenie tatusia”. Nic się nie zmieniło od czasów Dulskiej, ojciec nadal nie potrafi rozmawiać z synem, zwłaszcza o sprawach intymnych. Rodzi to obłudę i zakłamanie. - szkoła; Trwa egzamin dojrzałości, nauczyciel patrzy w papiery, są ważniejsze niż uczeń. Pada pytanie o Ruś Czerwoną, odpowiedź recytuje starzec (chodzi tu o bezmyślne powtarzanie słów z podręcznika). Stawiając ocenę nauczyciel stwierdza: świetnie, wspaniale, „jest pan doskonale przygotowany do życia”. Autor ironizuje na temat oderwania szkoły od problemów życiowych. Drugie pytanie maturalne brzmi: „za co kochasz Szopena?”, a więc wyraźnie nawiązuje do Ferdydurke. W odpowiedzi pada bezmyślny slogan, że Szopen spopularyzował imię Polski i trzeba okazać mu głęboką wdzięczność. Szkoła jest powierzchowna, nie uczy myślenia i oceniania. Wprawdzie nauczyciel mówi, że niesłusznie posądza się młodzież, jakoby była cyniczna i obojętna, ale ta wypowiedź świadczy albo o głupocie albo o cyniźmie nauczyciela. Świadczy głównie o wyrachowaniu ucznia, który mówi to czego o niego oczekują, a nie to co faktycznie myśli. - kobiety; We wczesnej młodości jest to tłusta kobieta, którą podgląda, a więc jest ona obiektem niezdrowej ciekawości. Pierwszy kontakt może zdecydować, czy zrodzi się w mężczyźnie szacunek dla kobiety, czy wręcz przeciwnie. Olga ma nieustanne pretensje: „Uwodziła mnie, obiecywałeś, kłamałeś”. 15 lat temu wyszedł więc z domu niby po papierosy. Olgę niczego to nie nauczyło, nadal ma pretensje: „Zawiodłam się, wytłumacz się, jesteś świnią i oszustem”. Jest też w jego życiu sekretarka, która nosi opięte suknie i prowokuje, jest z nim pod kołdrą, gotowa na każde skinienie; - przechodnie; Ludzie przypadkowi, spotykani na ulicy, też są godni pogardy, są to panie paplające o zakupach i mięsie oraz gość w cyklistówce z Bobikiem. Bobik służy na czworakach, nie ma zębów, tylko liże, „ma chody i czuje wiatr”. - prasa; W gazetach można przeczytać bzdurne artykuły o brudnych butelkach z piwem i kampanii cukrowniczej, bo są to bezpieczne tematy. Kiedy dziennikarz przeprowadza wywiad z bohaterem, pyta o cel w życiu, jakie bohater ma poglądy polityczne, co czyni dla pokoju. Padają odpowiedzi nijakie, wykrętne: „Trudno powiedzieć, właściwie tak, do pewnego stopnia”. Obie strony tym się zadowalają, nie chcą się narażać, trzeba uchronić małą stabilizację. - wujek; Był z pielgrzymką w Częstochowie, odwiedził przy okazji krewnego, bohater dziwi się, że wuj o nim pamiętał, bo on sądził, że wuj już umarł. Zanikają więzi rodzinne. Dla kogoś z awansu społecznego ubogi krewny na prowincji to fakt wstydliwy. Bohater był w Paryżu, ale nie potrafi powiedzieć, jak tam żyją ludzie, kupił tylko żyletki i perfumy. Ten powierzchowny blichtr przesłania mu to co istotne. Bohater przygotowuje miednicę z wodą, by wujek mógł umyć nogi. Podziwia jego autentyczność, wujek ma prawdziwe wąsy, nogi, spodnie, czyli nie ulega krótkotrwałym modom, chodzi tam gdzie chce, a nie tam gdzie każą. Wujek ma też prawdziwe myśli, serce i słowa, czyli potrafi być szczery, ma odwagę mówić co myśli. Bohater zwierza mu się, dlaczego jest markotny i nie czuje się szczęśliwy. Przyznaje się, że klaskał i nie potrafi o tym zapomnieć. Tamto klaskanie wciąż w nim klaszcze. Wujek współczuje mu i nakłania, by zostawił to wszystko, wrócił do korzeni. Może odrodzić się moralnie, jeśli zacznie kopać ziemię, posadzi jabłonkę i usiądzie w jej cieniu. Bohater nie uczyni tego, bo jeszcze nie nasycił się wielkim światem, bo apetyt rośnie w miarę jedzenia. Kiedy był chłopcem, marzył o dokonaniu wielkich czynów, teraz dokąd zmierza do szpitala, do wódeczki, do lodówki. Ma ochotę się powiesić, ale stwierdza: „sami się wieszajcie”. Pozostaje w bezruchu na łóżku, gdyż opanowała go skrajna bierność, wynika ona z niechęci do siebie i otoczenia.