"Inny Świat" wobec znanych wypowiedzi o życiu w obozie

Inny Świat wobec znanych wypowiedzi o życiu w obozie Utwór Gustawa Herlinga-Grudzińskiego niejednokrotnie konfron¬towano z innymi wypowiedziami o obozach, napisanymi przed i po pobycie autora w Jercewie. Najczęściej porównywano Inny Świat z opowiadaniami oświęcimskimi Tadeusza Borowskiego (z tomów Pożegnanie z Marią, Kamienny świat). W tym zestawieniu podkreślano różnice w sposobie ujęcia rzeczywistości: prozę Borowskiego zdomi¬nował behawioryzm (przedstawianie reakcji zewnętrznych, zachowa¬nia bohaterów, bez wnikania w głąb psychiki, brak komentarza), zaś Grudziński analizuje przeżycia postaci i własne, nie unika interpretacji postaw. Obaj autorzy reprezentują również odmienne stanowiska w kwestiach moralnych. Borowski ukazuje „człowieka zlagrowanego”, który podporządkował się całkowicie prawom obozu, dostosował się do obowiązujących tam zwyczajów, w imię ocalenia życia zrezygno¬wał z przestrzegania zasad moralnych. Grudziński natomiast stwierdza, że mimo nieludzkich warunków więźniowie potrafili ocalić swo¬jo człowieczeństwo. Ich postępowanie nie zawsze było etyczne, ale byli i tacy, którzy kierowali się ludzkimi odruchami solidarności i pomocy w cierpieniu. Autor opowiadań oświęcimskich poprzestaje na oglądzie zewnętrzności i ukazaniu dehumanizacji człowieka w lagrze, w stałym zagrożeniu komorą gazową, zaś twórca Innego Świata zestawia i analizuje fakty, obserwuje zdarzenia, stara się uchwycić przemiany, jakie następują w człowieku w zetknięciu z tak nieludzkim systemem. W literaturze polskiej odnotowano oczywiście i inne wypowiedzi o obozach i totalitarnym terrorze, m.in. Medaliony Zofii Nałkowskiej i Dymy nad Bürkenau Seweryny Szmaglewskiej, zazwyczaj jednak w podręcznikach szkolnych konfrontowano dzieła Grudzińskiego i Borowskiego, dlatego na tym zestawieniu poprzestaniemy. W utworze Inny Świat wiele jest odwołań do Zapisków z martwego domu F. Dostojewskiego. Książka ta była dla więźniów w jercewskim obozie źródłem umocnienia. Mogli się przekonać, że nie tylko im da¬ne było przeżywać syberyjską gehennę, wiedzieli również, że autor Zapisków doczekał się wolności. Ciężka praca, głód i inne uciążliwo¬ści obozu znane były znacznie wcześniej. To, co przeżył wraz z inny¬mi Grudziński, było wcześniej udziałem innych i może stać się losem kolejnych skazańców. Paralela, jaką tworzą motta z Dostojewskiego z obserwacjami Grudzińskiego, sprawia, że Inny Świat jest przestrogą na przyszłość. Jeszcze jednym punktem odniesienia (bardziej pod względem formalnym) w literaturze wcześniejszej jest utwór Daniela Defoe Dziennik roku zagłady, wspominany zresztą przez autora Zapisków so¬wieckich. Narzuca się również porównanie utworu Herlinga z Archipelagiem GUŁag Aleksandra Sołżenicyna, który ma raczej ambicje dokumenta¬cyjne niż literackie, oraz książkami George'a Orwella Folwark zwie¬rzęcy, Rok 1984, ukazującymi wizje literackie morderczego systemu. Tematyka dzieł obu autorów skupia się na zagadnieniach dotyczących Związku Radzieckiego. Wśród współczesnych tekstów warto również odnotować Opowiadania kołymskie Warłama Szałamowa, Na nieludz¬kiej ziemi Józefa Czapskiego i literaturę katyńską, np. W cieniu Katynia Stanisława Swianiewicza.9