"Inny Świat" - G.H. Grudziński jako autor - bohater - narrator

Autor – bohater – narrator Narratorem opowieści o losach więźniów sowieckiego systemu jest sam autor – Gustaw Herling-Grudziński, który wypowiada się w pierwszej osobie, w oparciu o osobiste doświadczenia z okresu II wojny światowej. Czas ten wypełnił mu przede wszystkim pobyt w różnych więzieniach i obozie pracy w Jercewie niedaleko Archangieiska (por. rozdział Informacje biograficzne o autorze). Opisuje więc życie w łagrze z własnej per¬spektywy, czasem z punktu widzenia innych postaci. Był uczestnikiem i obserwatorem przedstawionych zdarzeń, po kilku latach stał się ich rejestratorem i interpretatorem. Autor jest więc narratorem i bohaterem In¬nego Świata. Niekiedy oddaje głos kolegom, zwłaszcza, kiedy jest mowa o ich przeszłości przedobozowej, jednak zasadniczo właśnie on opowia¬da, opisuje, komentuje, porównuje, wnioskuje. Nie uzurpuje sobie prawa do wszechwiedzy, ukazuje postawy ludzkie bez ubarwiania i tendencyj¬nego naginania faktów. Nie stosuje techniki czarno-białej: oni (oprawcy) – bezwzględnie źli, zaś my (więźniowie) – wyłącznie dobrzy, szlachetni i pokrzywdzeni. O ile po stronie tamtych trudno spotkać bohaterów po¬zytywnych, o tyle wśród uwięzionych można zaobserwować całą gamę postaw, zachowań. Ludzie skazani na tak koszmarny los nie są monoli¬tami charakterologicznymi. Reagują zależnie od sytuacji i własnej kon¬dycji psychicznej. Narrator unika jednak łatwych i kategorycznych są¬dów. Swoją postawą i sposobem przedstawiania faktów opowiada się po stronie zachowania zasad moralnych za wszelką cenę, ale jednocześnie kategorycznie stwierdza, że nie wolno oceniać człowieka w obozie tak samo jak na wolności, a więc w pewien sposób łagodzi negatywną oce¬nę donosicielstwa, prostytucji czy kradzieży, jeśli zostały one wymuszo¬ne głodem, cierpieniem, lękiem przed śmiercią. Narracja prowadzona przez autora jest opowiadaniem zdarzeń mi¬nionych, które do pewnego stopnia zatarły się w pamięci lub z per¬spektywy czasu wywołują nieco zmodyfikowane interpretacje. Osoba wypowiadająca się w tekście przyjmuje postawę obserwatora i uczest-nika, który stara się jednak powściągnąć emocje, pozostawić ocenę zjawisk czytelnikowi. Niekiedy uczucia także dochodzą do głosu, są jednakże tonowane, łagodzone faktograficzną precyzją, zwięzłością, dą¬żeniem do ukazania obiektywnej prawdy o świecie łagrów sowieckich. Narrator przedstawia sprawy jednostkowe, poszczególne, indywidu¬alne, ale także uogólnia, interpretuje w aspekcie socjologicznym, hi¬storycznym, moralnym. Nie unika ujawniania swojego stanowiska w sprawie totalitaryzmu, więźniów politycznych, metod funkcjonowania systemu. Oprócz starania o wartości poznawcze (kronikarskie, doku¬mentalne, historyczne) opowiadacz wykazuje troskę o sposób ujęcia – o urodę literacką opisów, ekspresję językową (obozowe słownictwo, wyrazy w języku rosyjskim, wulgaryzmy). W. Bolecki wyróżnia tu różne typy narracji6: autorską (szczerość wypowiedzi o sobie), kronikarską (rejestracja faktów, dat, liczb, miejsc, słownictwa) i traktatowa (analiza zjawisk, synteza oparta na obserwacji, eseistyczny komentarz). Będąc więźniem w obozie pracy, człowiekiem wykorzystywanym w roli narzędzia, narrator nie przestaje być wykształconym humanistą, który zestawia swoje obserwacje z Zapiskami Dostojewskiego, sięga do wiedzy historycznej i do dziedzictwa kultury wraz z odwiecznymi podstawowymi zasadami moralnymi. Do nich „przymierza” konkretne postawy, analizuje cierpienie i reakcje ludzkie na głód. Przygląda się i uczestniczy w życiu obozu jako istota humanitarna, zdolna do współ¬czucia, pomocy, ale też nie unikająca kradzieży żywności, kiedy nada¬rza się okazja. W miarę możliwości Herling przystosował się do no¬wych warunków, ale nie zapomniał, że należy do tych, którzy w szcze¬gólny sposób zobowiązani są do „dania świadectwa prawdzie”. Ani on, ani inni „wybitni” więźniowie (aktor, profesor literatury, konstruk¬tor maszyn) nie wywyższają się – w tych warunkach są przecież taki¬mi samymi „narzędziami pracy” jak pozostali skazańcy. Wręcz prze¬ciwnie – narrator stara się podtrzymać na duchu słabszych, wspomóc chorych, odstąpić pożywienie. Nie heroizuje jednak własnej postawy, o faktach pomocy innym mówi jak o normalnym, zwykłym odruchu. Poprzez swój los i dzieje ludzi wykorzystywanych w obozie pracy przymusowej, z zachowaniem obiektywizmu i bez fanatycznej niena¬wiści, rzeczowo analizuje totalitaryzm rosyjski zbudowany na doktry¬nie komunistycznej. W książce daje się zauważyć ton spokojnej relacji, bezpretensjonal¬nej pochwały niektórych postaw, wyrozumiałości wobec zachowań nagannych (w wyjątkowych przecież warunkach). Dzięki takim walo¬rom narracji jest to zarazem dokument i tekst „do czytania”, pozwala¬jący zrozumieć nieprawdopodobne zjawiska obozowej rzeczywistości.