"Inny Świat" - dokument i literatura

Dokument i literatura Niektóre fragmenty tekstu mają charakter bardziej dokumentalno-reportażowy (detaliczność, zwięzłość, brak ozdobników stylistycznych), inne wypełniają opisy, efekty ekspresyjne, środki stylistyczne (metafory, porównania, epitety). Jest to książka o sowieckich więzie¬niach i obozach pracy, o metodach przesłuchiwania więźniów, zmu¬szania ich do podpisywania spreparowanych zeznań, torturach, wymu¬szaniu posłuszeństwa głodem, zimnem, wyczerpującą pracą przez wie¬le godzin. Autor pokazuje tu organizację życia w obozie, który jest przede wszystkim przedsiębiorstwem produkcyjnym nastawionym na wykorzystanie siły więźniów. Obowiązują w nim specyficzne zwycza¬je, hierarchia zarządzających łagrem oraz ukształtowana wśród sa¬mych skazańców. Nieludzkie warunki życia i pracy odzierają ludzi z godności, pozbawiają szacunku dla siebie, niweczą podstawowe zasa¬dy moralne. Wszystkie działania w obozie obliczone są na jak naj¬większą wydajność pracy i psychiczne podporządkowanie więźniów. Człowiek z jego myślami, przeżyciami, pragnieniami w ogóle się nie liczy. Cierpienie fizyczne i psychiczne nie tylko nie bywa łagodzone, ale jest narzędziem formowania więźnia na bezwolną siłę roboczą. Inny Świat jest dokumentem także w warstwie analityczno-interpretacyjnej. Autor podjął refleksję o systemie zniewalania człowieka w ustroju totalitarnym w oparciu o osobiste obserwacje i relacje innych więźniów. Autentyzm przedstawionych faktów, rozmów, wspomnień nie stoi w sprzeczności z literackim ujęciem treści. Grudziński posługuje się zróżnicowanym stylem. Nie stroni od liryzmu (podczas pobytu w „tru¬piarni” śni o powrocie do domu – s. 293), ale posługuje się również do¬sadnymi opisami fizjologii (np. wspólne oddawanie moczu, puchnię¬cie ciała na skutek głodu – s. 181,191, próba bolesnego wypróżnienia po okresie głodówki – s. 273). Szczególną rolę pełnią w utworze obrazy przyrody. Jest ona ostoją normalności, nie poddaje się działaniom bezwzględnego systemu. Kontakt w przyrodą podczas sianokosów jest dla autora namiastką wolności, próbą ocalenia piękna. Właśnie natura w swojej prostocie i urodzie pozwala wierzyć w istnienie niepodważalnych wartości. W ze¬stawieniu z brutalizmem obozowego życia i degradacją człowieka do poziomu istoty biologicznej opisy pogodnej natury wprowadzają nutę liryzmu, poczucie bezpieczeństwa i ukojenia. Z cierpieniem kojarzą się obrazy natury smutnej, groźnej, zimnej, nieprzyjaznej. Opisy życia obozowego i przyrody stanowią najczęściej kontrastowe zestawienia: w pierwszych jest wiele zła i upadku człowieczeństwa, w drugich – ocalało piękno jako niepodważalna wartość. Poprzez takie zabiegi li¬terackie Herling jeszcze bardziej eksponuje potworność łagru. Przedstawiając bohaterów zdarzeń, współwięźniów, autor tworzy ich portrety. Przybliża wiedzę o pochodzeniu, wyglądzie, zachowaniu. Nie poprzestaje jednak na ujęciu typowo behawiorystycznym (opis za¬chowania), ale stara się analizować psychikę bohaterów, zwracając przy tym uwagę na związki ich postaw z obozowymi realiami. Literackie efekty pojawiają się w tekście dosyć często, już od pierw¬szego rozdziału: Pod wieczór powietrze stawało się chłodniejsze, a na niebie pojawiały się wełniste obłoki i żeglowały wolno przed siebie, za¬palając po drodze pierwsze gwiazdy. Rdzawy mur naprzeciwko okna wy¬buchał na chwilę rudym płomieniem, po czym gasł gwałtownie, dosięgnięty skrzydłem zmierzchu. Nadchodziła, noc, a wraz z nią oddech dla płuc, odpoczynek dla oczu i wilgotny dotyk chłodu dla spieczonych warg (12). Wydaje się, że po latach trudno z takim pietyzmem dla szczegółów zapamiętać pogodę w jakiś wieczór późnego lata. Ten opis sugeruje jed¬nak, że uwaga więźnia mogła się skupić tylko na tym, co widoczne by¬ło w górze i wyczuwalne w powietrzu. Opis ten został ukształtowany ar¬tystycznie. Autor stosuje epitety: obłoki są wełniste, mur – rdzawy a pło¬mień (kolor ściany) – rudy. Obłoki i mur zostały ukazane metaforycznie, „uzdolnione” do żeglowania, wybuchania i gaśnięcia (natężenie barwy). W bezpośredniej relacji z aurą nastającego zmierzchu pozostaje sytuacja więźnia – natura przynosi ukojenie i odpoczynek. Podobnie ukształtowanych opisów jest w książce więcej. Autor chętnie stosuje środki artystyczne, pozwalające lepiej oddać przedsta¬wiane zjawisko – metafory (np. Jesień zawisła nad Witebskiem rybim pęcherzem – 14), porównania i epitety (korowody więźniów [...] znika¬ły na widnokręgu jak rozsypane linijki czcionek — 57), poetyzmy (nie¬boskłon – 210). Wprowadza je również do opisów brzydoty (elemen¬ty turpizmu: nazajutrz świt wyrzuci na mieliznę pryczy jego obrzękłe i monstrualnie wzdęte zwłoki. Jeżeli omijała go śmierć podobna do pęk¬nięcia nadmuchanego pęcherza, puchł stopniowo – 191). Literackie ujęcie łagodzi brutalizm obozowej rzeczywistości, rozbudza wyobra¬źnię czytelnika (Nasz barak wypływał na bezksiężycowe morze ciem¬ności i niby okręt widmo uciekał ścigany co nocy przez śmierć, unosząc pod swym pokładem śpiącą załogę skazańców – 200). Najobficiej przesycony środkami stylistycznymi jest opis burzy podczas sianoko¬sów (243), która jako przejaw swobody w naturze budziła chwilowe poczucie wolności u narratora. Herling dba również o właściwe proporcje, rytm zdań, efekty emo¬cjonalne. Precyzyjnie wyważony podział tekstu na części, stosowanie szeregów określeń rytmizujących frazy, dialogi z zastosowaniem śro¬dowiskowego żargonu lagrowego z wykorzystaniem rosyjskiego słow¬nictwa – to kolejne walory literackie Innego Świata. Pod względem formalnym jest to dzieło złożone i trudne do jedno¬znacznego określenia. Można doszukać się tu cech powieści, reportażu, pamiętnika, dziennika, kroniki, opowiadania, noweli, traktatu, eseju.