"Iliada" Homer - wprowadzenie

Homer. Iliada „Iliada” i „Odyseja” Homera, „Eneida” Wergiliusza to najczęściej, obok pieśni Horacego i tragedii antycznych, czytywane dzieła starożytności. Reprezentują one żywotny w literaturze gatunek – epos. Wśród wymienionych dzieł szczególnie cenna dla badaczy literatury i epoki w ogóle jest „Iliada”. Utwór powstał dosyć wcześnie – na przełomie IX i VIII w p.n.e. (niektóre źródła podają, że w VIII w.), zaś utrwalony na piśmie został w VI w. p.n.e. Cieszył się i cieszy nadal dużym zainteresowaniem tłumaczy. Był wielokrotnie tłumaczony we fragmentach i w całości także w Polsce. Najbardziej popularny przekład Franciszka Ksawerego Dmochowskiego1 został wydany w serii Biblioteka Narodowa. Był on już kilkanaście razy wznawiany. „Iliada" jest utworem interesującym w wielu aspektach. Stanowi niewyczerpane źródło motywów i symboli literackich, jest skarbnicą wiedzy o życiu ludzi przed wieloma wiekami, informuje o codziennych obowiązkach, o walce i o pracy, o strojach, rozrywkach, związkach krwi i ich konsekwencjach. Z kart „Iliady” można dowiedzieć się o współistnieniu dwu światów – bogów i bohaterów – które wchodzą z sobą w różnego rodzaju interesy i związki. Oparty na mitach greckich utwór jest jednym z podstawowych dzieł leżących u podstaw kultury europejskiej. Epos Współczesna teoria gatunku powstała na podstawie oglądu eposów Homera. Po wymienionych tu realizacjach antycznych tego gatunku („Iliada”, „Odyseja”, „Eneida”) powrócono do eposu dopiero w okresie renesansu. Wymienić tu można teksty włoskie: „Orland szalony” Ariosta (1516) i „Jerozolima wyzwolona” Tassa (1581), znane z przekładów Piotra Kochanowskiego. W wieku XVII ukazuje się „Raj utracony” Miltona, zaś na gruncie literatury polskiej „Wojna chocimska” Potockiego, „Władysław IV” i „Wojna domowa” Twardowskiego, „Dzieło boskie” Kochanowskiego. Epos z czasem zaczyna dodatkowo pełnić funkcje dydaktyczne. W okresie oświecenia powstała niezbyt udana „Wojna chocimska” Krasickiego. Romantyzm wniósł do literatury polskiej najsłynniejsze dzieło tego gatunku (odbiegające jednak znacznie od jego klasycznego kształtu) – „Pana Tadeusza” Mickiewicza. Znany w literaturze średniowieczny epos rycerski poszedł nieco inną drogą i rozwijał się niezależnie od antycznego. Homer W czasach starożytnych istniał pogląd, że obydwa sławne eposy, „Iliada” i „Odyseja”, wyszły spod pióra jednego autora. Nazywano go Poetą. Był nim wędrowny śpiewak, aojd, nazwany imieniem Homer. Źródłosłów tego imienia nie jest jednoznaczny i do chwili obecnej tłumaczy się je w dwojaki sposób: ślepiec lub zakładnik,3 albo składacz pieśni.4 Nie ma także źródeł, które wyjaśniałyby jednoznacznie pochodzenie Homera. Różne miasta upominają się o uznanie ich miejscem narodzin Poety. W każdym razie było nim któreś z miast jońskich w Azji Mniejszej. Niektórzy historycy literatury poddawali w wątpliwość pogląd, jakoby Homer był autorem i „Iliady”, i „Odysei” – utworów wypełnionych tak różnymi treściami, od heroicznych bitew do baśniowych przygód. Dokładne analizy języka i kompozycji obu eposów pozwalają przyjąć tę tezę jako słuszną. Treść „Odysei” jest jakby wynikiem faktów, które zamykają „Iliadę”. Odyseusz skazany na tułaczkę za upadek Troi (był pomysłodawcą konia trojańskiego) odbywają zgodnie z wyrokiem bogów na kartach „Odysei”. Taką też kolejność powstawania dzieł trzeba przyjąć jako prawdziwą. Odyseja dopowiada wiadomości o losach bohaterów, nie powtarza tego, co zostało powiedziane w „Iliadzie”.5 „Iliada” czy „Achileida”? Tytuł utworu kojarzy się z brzmieniem nazwy miasta – Ilion (Troja). Nie mówi on jednak o losach Troi, ani o całym przebiegu wojny trojańskiej. „Iliada” opisuje końcowy etap oblężenia Troi. Epos – co zapowiada Inwokacja – opiewa „gniew Achilla” z powodu niecnego postępku Agamemnona, który zabrał mu brankę wojenną, Bryzejdę. Ów szczególnie zapamiętały gniew pociąga za sobą liczne skutki. Fabularny ciąg zdarzeń skupia się wokół głównego bohatera, Achillesa. Biorąc to pod uwagę, a także rozważając brzmienie tytułów innych eposów (np. „Odyseja” – dzieje Odyseusza, „Eneida” – dzieje Enneasza) można by raczej oczekiwać – podpowiadają „homerolodzy” – tytułu: „Achilleida”. Gniew Achillesa, najdzielniejszego bohatera, skierowany był przeciwko naczelnemu wodzowi, Agamemnonowi, chciwemu i naruszającemu obowiązujące prawa. Tłem konfliktu jest obraz zarazy panującej w obozie i próba wyjaśnienia jej przyczyny. Wezwany do tego celu wieszczek Kalchas stwierdza, że Apollo został obrażony przez naczelnego wodza. 0tóż, Agamemnon odmówił kapłanowi Chruzesowi (słudze Apollona) wydania jego córki, Chryzejdy (niektóre przekłady podają inne brzmienie jej imienia: Gryzejda) i wypędził go z obozu. Chryzejda została przyznana Agamemnonowi jako branka wojenna. Wódz w końcu ulega i skłonny jest oddać Chryzejdę, ale oczekuje wynagrodzenia za stratę. Łupy są już jednak rozdzielone i natychmiastowe zadośćuczynienie nie jest możliwe. Kiedy Achilles obiecuje Agamemnonowi nagrodę po zdobyciu Troi, chciwy wódz zarzuca mu, że chce wszystko, także brankę Bryzejdę, zatrzymać dla siebie, grozi mu odebraniem łupów przemocą. Napięcie się wzmaga i doszłoby do pojedynku, gdyby nie interwencja bogini rozwagi – Ateny, która powstrzymuje Achillesa i obiecuje mu wspaniałe dary. Achilles postanawia wycofać się z walki o Troję i zapowiada kłopoty Achajów, kiedy zostaną pozbawieni jego talentu wojennego. Stary Nestor próbuje ułagodzić jego gniew, ale bez efektów. Achilles nie jest tu przedstawiony bynajmniej jako prawy i szlachetny. Mimo że jego osoba bardzo się w walce liczy, nie można zapominać, że wystąpił przeciwko wodzowi, któremu winien był posłuszeństwo. Konflikt dotyczył sprawy honorowej, ale są prawa, których nie wolno przekraczać. Wstawiennictwo matki Achillesa, bogini Tetydy, u Zeusa, doprowadza do kolejnych zdarzeń. Zeus zsyła na Agamemnona sen (księga II), w którym zachęca go do walki i obiecuje zdobycie Ilionu. Podstęp się udaje i wojsko rusza do bitwy (księga III). Tu następuje wyjaśnienie przyczyny prowadzonej wojny. 0to skrzywdzony Menelaus, któremu Parys porwał żonę, Helenę (o nią przecież od 10 lat trwa wojna), ma stoczyć ostateczny pojedynek z „porywaczem”. Menelaus okazał się silniejszy, ale Parysa uratowała Afrodyta, zaś jego przeciwnik został zraniony przez Pandara z łuku. Strzał Trojanina był równoznaczny z naruszeniem umowy. Tak walczący Trojanie musieli w końcu ponieść klęskę, ale przecież najpierw Zeus zobowiązał się ukarać Achajów. Bitwa opisywana na kartach kilku ksiąg (V-VII) kończy się nierozstrzygniętym pojedynkiem Hektora z Ajasem (Ajaksem). W przebiegu zdarzeń biorą też udział bogowie. Po zawieszeniu broni, kiedy to obie strony grzebią zmarłych (w wierzeniach greckich był to warunek umożliwiający odejście duszy do królestwa cieni), Zeus przy pomocy gromu zmusza Achajów do odwrotu. Trojanie biwakują w polu, przy ogniskach, gotowi do dalszej walki. Agamemnon, widząc konsekwencje gniewu Achillesa, stara się go przeprosić i zachęcić do aktywnej pomocy Achajom. Zarozumiały i uparty Achilles odrzuca przeprosiny. Wysłani na zwiady Diomedes i Odys dowiadują się o planach Trojan. Księga XI jest opisem nowej bitwy, z której ranny Agamemnon musi się wycofać. Ciągłe wtrącanie się bogów doprowadza w końcu do poważnego zagrożenia Achajów. Wtedy Patroklos osobiście idzie prosić Achillesa (wiąże ich wielka przyjaźń) o pomoc lub przynajmniej o zbroję. Patroklos w zbroi Achillesa wraca na pole bitwy, ściga Trojan aż pod mury miasta i tam ginie ugodzony przez Hektora. Stało się tak, bo zapamiętały w walce Patroklos zapomniał o słowach Achillesa zakazujących mu podchodzenia pod Troję (ostateczne zwycięstwo Achilles chciał zarezerwować dla siebie, kiedy Agamemnon się przed nim ukorzy). Wiadomość o śmierci przyjaciela kieruje gniew Achillesa przeciwko Hektorowi. Żądza odwetu jest silniejsza, mimo że będzie związana z osobistą klęską mściciela (ma zginąć po śmierci Hektora). Wściekłość Achillesa przybiera rozmiary dzikiego barbarzyństwa: przywiązane do rydwanu ciało Hektora wlecze do obozu Achajów. Niedługo potem odbywa się pogrzeb Patroklosa i zorganizowane na jego cześć igrzyska sportowe. Dochodzi do pojednania Achillesa z Agamemnonem. Achilles, jeszcze niedawno pastwiący się nad zwłokami Hektora, dostrzega w pokonanym walecznego obrońcę ojczyzny i z szacunkiem oddaje ciało jego ojcu, staremu i mądremu Priamowi. Klęska Troi jest oczywista. Autor nie poświęca uwagi temu faktowi. Wiadomo jednak, że śmierć Hektora jest równoznaczna z upadkiem llionu. Gniew Achillesa, wypełniający strony „Iliady”, pociąga za sobą tragiczne konsekwencje. Pomszczenie śmierci przyjaciela jest imperatywem, który przekreśla dąsanie się i oczekiwanie na hołdy ze strony Agamemnona. „Iliada” ma oczywiście podtekst dydaktyczny, który można zawrzeć w znanym przysłowiu: „Zgoda buduje, niezgoda rujnuje”. Narzuca się tu konieczność przypomnienia pojęcia winy tragicznej (znanego z późniejszych wobec „Iliady” tragedii antycznych), która musi być okupiona. Wykroczenie przeciw prawu moralnemu, naruszenie obowiązujących norm, wymaga kary. Chciwość i upór Agamemnona oraz przedłużająca się zapamiętałość w gniewie Achillesa nie mogą pozostać bez zadośćuczynienia. Może właśnie ta zasada powinna być podkreślana jako rządząca starożytnym światem. Przecież i upadek Troi jest karą za nikczemny czyn Parysa wobec Menelausa.