"Fortepian Szopena" Cypriana Norwida

XCIX. Fortepian Szopena Utwór ten został przez Norwida umieszczony na przedostatniej pozycji wśród innych składających się na cykl Vade-mecum. Poeta wypowiada się tu na temat muzyki Szopena (pozostańmy przy spo¬lszczonej pisowni nazwiska), jego osoby oraz przywołuje symbole zdolne oddać wielkość artysty i znaczenie jego utworów dla narodu. Wielostronność ideową tekstu wspiera jego struktura, melodyjność i różnorodność metryczna oraz – charakterystyczne dla dzieła Norwida – podkreślenia szczególnie istotnych treści poprzez rozstrzelenie liter. Pod tytułem utworu poeta zamieścił adres-dedykację: Do Anto¬niego C.......... – chodzi o Antoniego Czajkowskiego, poetę i praw¬nika, przyjaciela Norwida jeszcze z czasów pobytu w Warszawie. Niżej znajduje się poprzedzające tekst utworu podwójne motto w ję¬zyku francuskim, które w przekładzie na język polski brzmi: Muzyka to rzecz osobliwa. – słowa G. Byrona oraz myśl P. Bérangera, poety piszącego piosenki: Sztuka? – to sztuka – i oto wszystko. Fortepian Szopena wyrósł z fascynacji autora muzyką twórcy, a także jego grą na fortepianie – postawą, ruchem dłoni itp. Znajo¬mość C. Norwida z pianistką Marią Kalergis sprawiła, że zanim spotkał on kompozytora, często słuchał jego muzyki. Mistrza poznał w 1849 r., wyniszczonego chorobą, poważnie osłabionego. W śro¬dowisku paryskiej emigracji polskiej był on powszechnie podziwia¬ny. Wrażliwy na dźwięki poeta (wielekroć wypowiadał się o muzyce w swoich utworach i listach) potrafił swoje doznania przetworzyć w formę wypowiedzi o sztuce w ogóle, jej narodowym charakterze, znaczeniu symboli-relikwii, jaką był dla niego wyrzucony przez okno fortepian Szopena. Tekst powstał na przełomie lat 1863 i 1864, zaś wyrósł z obu¬rzenia faktem, iż zniszczono instrument kompozytora, genialnego muzyka, zdolnego do budzenia uczuć patriotycznych i utrwalania w muzycznych formach najistotniejszych znaków i treści powszechnej i narodowej kultury. Zachwyt Norwida muzyką Szopena uzupełnia fascynacja jego o¬sobą. W Czarnych kwiatach i Fortepianie... można przeczytać o ich spotkaniu w te dni przedostatnie, a więc niedługo przed śmiercią mistrza. Wspomnieniem tym rozpoczynają się trzy pierwsze (spośród dziesięciu) części wiersza, służące prezentacji bohatera li¬rycznego. Poeta porównuje dzieło Szopena do muzyki Orfeusza ¬genialnego mitycznego twórcy, którego rozszarpały zazdrosne nim¬fy, ponieważ oddał swoje serce Eurydyce (Gdy podobniałeś – co chwila, co chwila – // Do upuszczonej przez Orfeja liry). Trzecia część tekstu przywołuje na myśl mit Pigmaliona, niezwykłego rzeźbiarza, który dzięki żarliwości uczucia potrafił ożywić posąg Galatei. Norwid, niby w filmowym zbliżeniu, pokazuje rękę Szope¬na, piękną, skupiającą na sobie uwagę, jakby była dziełem Geniuszu ¬– wiecznego Pigmaliona! Poprzez konkret, szczegół charakteryzuje postać muzyka. Biel, alabaster, delikatność „strusiowego pióra” zlewa się z barwą klawiszy z kości słoniowej. Przywołanie mitów Orfeusza i Pigmaliona jest wyrazem hołdu poety dla doskonałości dzieła Szopena. W części IV gesty muzyka Norwid kojarzy z błogosławieństwem, mówi o prostocie Doskonałości Peryklejskiej, która rozpoczyna ciąg istotnych skojarzeń o znaczeniu wartościującym: dom modrzewiowy wiejski, Hostię – przez blade widzę zboże..., by w kolejnym fragmencie przejść do określenia narodowego charakteru muzyki: Polska – przemienionych kołodziejów! [...] Złoto¬pszczoła!... Tak Norwid prezentuje swoje stanowisko dotyczące Szopena i jego muzyki. Nie szczędzi przy tym określeń, które mają znaczenie jak najbardziej superlatywne: dostrzega tu dziedzictwo wielu poko¬leń i kultur (antyczna Cnota, mityczni twórcy i polska wieś; wiel¬ość i szlachetność skojarzona z boskością – przemienienie na Gó¬rze Tabor; piastowskie dziedzictwo ukazane jako istota polskości). W części VI Norwid ukazuje skończenie pieśni (koniec gry) i dodaje, że będzie ona nadal trwała, nawet mimo odejścia muzyka. Jest to pewnego rodzaju wprowadzenie do najdłuższego i doniosłego fragmentu VII, w którym muzyka Szopena uzyskuje nowe określenia. Znaczenie słów poeta wzmacnia przy pomocy zapisu z wielkiej litery i podkreślenia przez rozstrzelenie. Sztuka Szopena uzyskuje tu miano doskonałej i skończonej (Dopełnienie), przenika pieśń, kształci kamienie, wyraża jedność „Ducha” i „Litery”, zaś punktem odniesienia dla tej opinii jest ofiara Chrystusa – „Consumatum est”. Znowu pojawiają się imiona-symbole: Fidiasz, Dawid, Ajschylos ¬reprezentanci różnych dziedzin sztuki, powszechnie uznawani za najdoskonalszych mistrzów. W części tej wyjątkowym wyróżnikiem graficznym zaznaczono słowo: BRAK, charakteryzujące słabość i niedostatek świata – poczucie „braku” prowadzi do zniszczenia doskonałości, co, jak sugeruje poeta, zagraża Szopenowi. Wyjaśnienie tej zapowiedzi następuje w trzech ostatnich cząstkach tekstu. We fragmentach VIII-X podmiot każe Szopenowi przenieść się myślą do Warszawy, która ukazana jest w zupełnie innej tonacji kolorystycznej (bladość, biel, barwa kości słoniowej, złoto i zesta¬wienia czarno-białe ustępują tu płomienności i jaskrawości obrazu): Warszawa: // Pod rozpłomienioną gwiazdą // Dziwnie jaskrawa – – . Dalej następują nakładające się niemal malarskie obrazy ukazujące stolicę w dobie powstania styczniowego i przejmująca wizja znisz-czenia fortepianu mistrza po zamachu na gen. T. Berga: Sprzęt podobny do trumny Wydźwigają... runął... runął – Twój fortepian! W końcowej części wiersza następuje poetycki komentarz tego zdarzenia. Fortepian Szopena, potraktowany jako narodowa świę¬tość, relikwia, dzięki której powstawały dzieła nazywane przez Norwida Doskonałością, został rozbity – jak ciało Orfeja, rozrywane przez Tysiąc Pasyj. Lecz Ty? – lecz ja? – uderzmy w sądne pienie, Nawołując: „Ciesz się, późny wnuku!... Jękły – głuche kamienie: Ideał – sięgnął bruku” –¬ – Tak oto zniszczony fortepian – symbol najwspanialszej narodowej sztuki – został zlekceważony i poniżony. To jeszcze jeden utwór ukazu¬jący niezrozumienie wybitnych dzieł przez współczesnych. Jednak śmierć mistrza i zniszczenie jego instrumentu to zarazem wstęp do „odrodzenia poprzez zgon”, które dopiero teraz może nastąpić – z koń¬cowej ironicznej refleksji płynie więc nadzieja dla „późnego wnuka”. Norwidolodzy wielokrotnie wypowiadali się na temat artystycz¬nego kształtu Fortepianu Szopena. Wypowiedzi te jednak prowadzą do wniosku, że nie sposób go w pełni opisać. Nieregularny wiersz wolny buduje utwór podzielony na części o różnej wielkości. Wyso¬ka ocena geniuszu mistrza została rozpięta pomiędzy licznymi sko¬jarzeniami i symbolami. Muzyka Szopena jest więc w swojej dosko¬nałości podobna do osiągnięć najwyższej rangi na przestrzeni dzie¬jów, w różnych, dziedzinach sztuki, nawet w kontekście ideałów wywiedzionych z czasu mitycznego. W niej zawiera się zarówno dziedzictwo kultury antycznej, jak i chrześcijańskiej, w niej można doszukać się nut prapolskich, narodowych. Utwór Norwida bywa określany poetyckim traktatem o sztuce. Mimo odejścia od norm znanych systemów wersyfikacyjnych został napisany z wielką dbałością o melodię poetyckiej frazy – wielo¬krotnie zmienianą, dyskretną, dostosowywaną do prezentowanych zagadnień, budującą nastrój. Zwykle oszczędny w pochwałach Nor¬wid ocenił tu sztukę Szopena najwyżej, jak tylko można – nazwał ją „Dopełnieniem” – dostrzegł w niej pierwiastek boskości, doskonałości. Zmetaforyzowany, przetykany symbolami, metrycznie intrygu¬jący wiersz-traktat stanowi ważną wypowiedź poety o sztuce, sfor¬mułowaną ze znawstwem zagadnienia i do głębi przejmującą. Wiele w nim wzmocnień semantycznych, np. zastosowanie anafory (trzy pierwsze cząstki: Byłem u Ciebie; VIII i IX – Patrz) oraz brzmieniowych (instrumentacja głoskowa – nagromadzenie wyrazów z gło¬ską „e” dające efekt łagodnej płynności, albo „r” – drażnienia, nie¬pokoju oraz przykłady onomatopei – jękły, wyje itp.). Jako hołd zło¬żony Szopenowi i walczącej Warszawie tekst podnosi do wyżyn rangę Sztuki-Ideału, która zdolna jest przeciwstawić się „brakowi”, niedoskonałości i potrafi zbliżać człowieka do Boga.29