"Dżuma" Albert Camus - życie i twórczość

Życie i twórczość Alberta Camusa Albert Camus, znany powieściopisarz, dramaturg, eseista, dzien¬nikarz, reżyser teatralny, urodził się 7 listopada 1913 r. w algierskiej miejscowości Mondovi, jako drugie dziecko w rodzinie pochodzącego z Alzacji robotnika rolnego i posługaczki Hiszpanki1. Po śmierci ojca (w bitwie pod Mamą) w 1914 r. matka z synami przenoszą się do robotniczej dzielnicy w Algierze. Po ukończeniu szkoły podstawowej, dzięki uzyskanemu stypendium, Albert kształci się w algierskim liceum. Jest to czas przyjaźni z przyszłym tłumaczem Lorki, Andre Belamichem, oraz Claude'em de Fréminville, przyszłym publicystą. Wtedy Albert poznaje twórczość Conrada, Gide'a, Dostojewskiego, Tołstoja i Malraux. Uprawia sport jako bramkarz w klubie „Racing”. W aktywności fizycznej i grze zespołowej uczy się radości zwycięstwa, pokory wobec klęsk oraz posłuszeństwa wobec przyjętych reguł gry. Po maturze (1930) i silnym ataku gruźlicy Albert opuszcza rodzinę, zamieszkuje u wuja, postanawia zostać literatem. Rozpoczyna studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Algierskiego. Wielki wpływ na osobowość młodego Camusa wywiera profesor Jean Grenier, filozof i pisarz. Albert rozszerza swoje studia o dzieje filozofii (praca dyplomowa w 1936 r.). W 1932 r. wstępuje do organizacji Młodzieży Socjalistycznej w Algierze. Rok później zawiera małżeńst¬wo z Simone Hie i podejmuje różne prace zarobkowe, m.in. jako urzędnik w merostwie oraz pracownik w Instytucie Meteorologii. W 1934 r. Camus wstępuje do Partii Komunistycznej i realizuje zadania propagandowe w środowisku muzułmanów. W tym też roku rozwodzi się z pierwszą żoną. Zwrotnym momentem w biografii artysty Camusa był rok 1935, kiedy to powstał w Algierze Dom Kultury i zespół „Théâtre du Travail”. Przyszły pisarz adaptuje dlań utwory antyhitlerowskie (np. Czasy pogardy Malraux) i pracuje jako aktor. Latem następnego roku wyrusza z zespołem w objazd po Europie Środkowej (m.in. Praga, Wiedeń, Drezno, Wrocław). W 1937 r. ukazuje się pierwsza książka L'Envers et l’Endroit. Pogarsza się stan zdrowia pisarza. Występuje on z szeregów partii komunistycznej. Zakłada nowy teatr objazdowy o nazwie „L'Equipe” i pracuje jako aktor. Odbywa podróże po Włoszech, Austrii, Niemczech i Szwajcarii. W 1938 r. współpracuje z lewicowym dziennikiem „Alger Républicain”, reżyseruje spektakle, w 1939 r. zostaje redaktorem naczelnym popołudniówki „Soir Répub¬licain”, która pod koniec roku zostaje zamknięta (decyzja cenzury). Napaść Hitlera na Polskę skłania Camusa do zgłoszenia się do wojs¬ka, jednak nie zostaje przyjęty ze względu na słaby stan zdrowia. W 1940 r. Camus wyjeżdża do Paryża, gdzie współpracuje z redakcją popołudniówki „Paris Soir” (szybko jednak rezygnuje, ponieważ pismo staje się organem proniemieckim). Wówczas pow¬stają słynne dzieła Mit Syzyfa i Obcy. Camus żeni się z Francine Faure. Na krótko wraca do Algierii i znowu przyjeżdża do Francji, by leczyć się na gruźlicę. Wiąże się z ruchem oporu. Od 1942 r. Camus zatrudnia się w wydawnictwie „Gallimard” w Paryżu. Następnie współpracuje z konspiracyjnym pismem „Combat”. Publikuje w nim antyhitlerowski esej Listy do przyjaciela Niemca. W 1944 r. pismo to staje się dziennikiem jawnym, w którym Camus pracuje do 1947 r. Lata powojenne wypełniają pisarzowi prace teatralne i literackie. W 1949 r. odbywa podróż do Ameryki Południowej. Cierpi z powodu kolejnego ataku gruźlicy. W 1951 r. ukazuje się dzieło Człowiek zbun¬towany, które wywołuje krytykę. Wtedy Camus zrywa kontakty przyjacielskie z Sartre'em. Na znak protestu przeciwko przyjęciu do orga¬nizacji UNESCO frankistowskiej Hiszpanii, Camus rezygnuje z ofe¬rowanej mu tam posady. Kolejne lata to nowe spektakle i utwory li¬terackie (m.in. w 1956 r. Upadek). W 1957 r. Camus otrzymuje Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. Niedługo później, w 1960 r., Camus ginie w wypadku samochodowym. Początkowo uznawany za twórcę literatury egzystencjalnej, później Camus uzyskał opinię prozaika opisującego współczesną rzeczywis¬tość w sposób uniwersalny, ujawniającego obecność zła w świecie, którego utwory – powieści, dramaty, eseje – są przepojone wiarą w człowieka. Szansa świata leży w prawdziwym człowieczeństwie, poczuciu ludzkiej solidarności, obowiązku wobec innych. Takie treści wpisane są także w jedno z najsłynniejszych dzieł Alberta Camusa, w paraboliczną opowieść o walce z epidemią dżumy – a ogólniej – z wszelkim złem. Utwór Alberta Camusa powstał zaraz po II wojnie i jest wynikiem przeżyć autora związanych z doświadczeniem hitleryzmu. Zaangażowanie w ruch oporu, narażanie życia w walce przeciwko Niemcom, obrazy śmieci, kalectwa, niszczycielskiej siły wojny pisarz zawarł w powieści o epidemii zakaźnej choroby, zdolnej wyniszczyć ludność dużego miasta. Atmosfera książki jest jakby z ducha średniowiecza, a przecież wyraźnie mówi o czasach współczes¬nych autorowi – o latach czterdziestych dwudziestego wieku. Jest to utwór o istnieniu zła w świecie w ogóle i potrzebie walki z nim. Wiele tu elementów autobiograficznych (udział Camusa w walce podczas wojny, znajomość sportu, praca urzędnika w merostwie – to osobiste doświadczenia autora przydzielone różnym postaciom powieści) oraz refleksji natury filozoficznej i historiozoficznej, do których pisarz dochodził przez lata doświadczeń, obserwacji i przemyśleń dotyczących człowieka, cierpienia, Boga, sensu życia, humanisty¬cznego heroizmu w świecie absurdu. Filozofia egzystencjalna Egzystencjalizm, którego wpływów dopatrywano się w twórczości Alberta Camusa, to jeden ze współczesnych kierunków filo¬zoficznych. Jego reprezentanci głosili zainteresowanie egzystencją człowieka w jej indywidualnym wymiarze oraz rozdarcie rzeczywis¬tości na sferę świadomości i rzeczy, prowadzącą do wyobcowania jednostki ludzkiej. W myśl filozofii egzystencjalnej, człowiek jest istotą wolną, która sama tworzy wartości i jest odpowiedzialna za swoje postępowanie. Z tego stanowiska wynika pesymizm egzystenc¬jalny – ludzie zdani są bowiem na samych siebie, nie znajdują opar¬cia i obrony, żyją w poczuciu zagrożenia i bezustannym lęku, oba¬wiają się śmierci. Egzystencjalizm, który wyrósł z inspiracji filozofią S. Kierkegaarda („filozofia egzystencji”), stał się kierunkiem laickim. Wśród myślicieli tego nurtu wymienia się m.in. M. Heideggera, K. Jaspersa, J. P. Sartre'a. Drugi wariant to egzystencjalizm o podbudowie chrześ¬cijańskiej, który reprezentują N. Bierdiaew, G. Marcel. Kierunek ten wywarł duży wpływ na literaturę. Do najbardziej znanych twórców zalicza się J. P. Sartre'a i A. Camusa. Tendencje te ujawniły się zwłaszcza w dramacie i powieści. Dla egzystencjalistów ważnym zagadnieniem jest cel i sens życia oraz doskwierająca pewność śmierci. Świadomość śmierci stanowi najistotniejszy problem w antropologii filozoficznej Camusa, konieczny do poprawnego rozumienia bytu ludzkiego. Każdy bowiem człowiek winien posiąść świadomość własnej śmierci jako nieodłącznego składnika istnienia. [...] Świadomość śmierci, życie pełne wyborów dają poczucie porzucenia w świecie oraz bezsensu życia. Rozwinięta filozofia absurdu natomiast oraz świadomość śmierci, połączone z buntowniczością, winny – wedle Camusa – nadawać pożądany życiu sens istnienia. [...] Byt ludzki ze swej natury jest transcendującym i jego istota polega na nieustannym stawaniu się, co pociąga za sobą określone konsekwencje.2 Dżuma to powieść, której bohaterowie muszą się ustosunkować wobec zarazy dziesiątkującej miasto. Reprezentują oni różne postawy: od obojętności poprzez stopniowe zainteresowanie aż do aktywnego przeciwdziałania i obrony zagrożonych. Motywacja postępowania również jest niejednakowa: jedni starają się po prostu dobrze wypełniać swoje obowiązki, inni pragną wywołanego dżumą zamieszania, by ukryć własne przestępstwa, jeszcze inni za wszelką cenę chcą opuścić niebezpieczne miejsce, by ratować szczęście osobiste. Na kartach utworu toczy się też dyskusja o Bogu, epidemii odbieranej jako kara za grzechy, śmierci niewinnych, „świętości bez Boga”, heroizmie w wypełnianiu codziennych obowiązków. Główna postać – dr Rieux – jest uosobieniem prawości, odpowiedzialności, obowiązkowości, zawodowego perfekcjonizmu. Wobec zła przyjmu¬je postawę jednoznaczną: uważa, że należy mu się przeciwstawić, nie można ustawać w wysiłkach, by odwrócić straszny los. Jest przy tym osobą wyrozumiałą, nie odbiera innym prawa do decydowania o sobie. Szansę mieszkańców Oranu widzi w solidarnej walce z dżumą. Człowiek jest istotą społeczną i tym tłumaczy się racja jego pracy, często ponad siły. Główny bohater Dżumy jest odbierany jako egzystencjalista, cho¬ciaż pojęcie to w książce nie zostało użyte. W opracowaniach i komentarzach twórczość Camusa jest kojarzona z tym nurtem myślowym, tymczasem on sam pod koniec II wojny powiedział: Nie jestem zbyt wielkim entuzjastą zanadto już sławnej filozofii egzystencjalistycznej i – szczerze mówiąc – uważam, iż jej konkluzje są fałszywe. Ale reprezentuje ona wielką przygodę ludzkiej myśli.3