"Dziady" cz.III jako dramat romantyczny

Dramat romantyczny Pojęcie dramat romantyczny w literaturze polskiej kojarzy się natychmiast i przede wszystkim z III częścią Dziadów. Właśnie taki tekst literacki odpowiada temu terminowi. Co to oznacza? Otóż chodzi tu o pewien typ dramatycznej konwencji (nie o dramat konkretnej epoki) ukształtowany w opozycji do rygorów i ograniczeń tzw. poetyki pseudoklasycznej. Charakterystyczną cechą tego gatunku jest luźna kompozycja epizodów powiązanych postacią głównego bohatera (np. Kordian J. Słowackiego) lub problemem, który organizuje wokół siebie elementy struktury tekstu (np. III cz. Dziadów). [...] epizody mają zróżnicowany stopień samodzielności i mogą osiągnąć taką autonomię, jaką uzyskują właśnie w trzeciej części Dziadów Mickiewicza, efektem czego jest rozbicie spójności czasowej dramatu i ciągła zmiana miejsca akcji epizodów [...].8 Gatunek ten „uzupełniają” elementy z obszaru liryki i epiki. W ramach dramatu romantycznego pojawiają się fragmenty niedramatyczne, treściowo samodzielne, choć – oczywiście – korespondujące z całością dzieła. Przykładem z III części Dziadów jest Wielka Improwizacja, a także wiersz zamykający całość: Do Przyjaciół Moskali. Bywają one oddzielnie omawiane, wykorzystywane przez aktorów jako szczególnie atrakcyjne (zwłaszcza Wielka Improwizacja) teksty popisowe. Z innymi fragmentami dzieła tworzą jednak całość, choć są wprowadzone na zasadzie swobodnego, luźnego zestawienia różnorodnych elementów. Synkretyzm rodzajowy (przemieszanie cech i sposobów wyrażania myśli charakterystycznych dla różnych rodzajów literackich) osłabia, rzecz jasna, dramatyczność utworu. Nie znaczy to jednak, że jest on niesceniczny. Kolejne inscenizacje Dziadów dowodzą, że jest wręcz przeciwnie. Rezygnacja z trzech jedności dramatycznych pozwoliła osiągnąć dużą swobodę twórczą. Różnorodność środków ekspresji, duży zakres możliwości interpretacyjnych sprawiły, że zainteresowanie taką formułą dramatu było niemałe tak ze strony inscenizatorów jak i odbiorców. Wśród najwybitniejszych dzieł dramatu romantycznego wymienia się utwory Victora Hugo (Hernani, Maria Tudor, Ruy Blas), Alfreda de Musset (Lorenzaccio), Mickiewicza (Dziady), Krasińskiego (Nie-Boska komedia). Konwencja tego gatunku była wyzyskiwana przede wszystkim w okresie romantyzmu. Wróciła później w dramaturgii Stanisława Wyspiańskiego na przełomie XIX i XX wieku.9 Mieszanie rodzajów, z jakim spotykamy się w dramacie romantycznym, wystąpiło już w starożytnej tragedii greckiej (obok efektów typowych dla dramatu egzystują fragmenty epickie i liryczne). Wieloosiowość dramatu romantycznego prowokowała badaczy literatury do oglądu tego gatunku poprzez pryzmat poetyki epopei.10 Jeżeli chodzi o Dziady, trzeba wspomnieć, że odnoszono je do misteryjno-ludowego teatru średniowiecznego (metafizyczno-realistyczny charakter tekstu). Wydaje się, że zarówno jedna, jak i druga tendencja są uprawnione, choć wpływ epopei Homera jest silniejszy i bardziej znaczący. Atmosfera misteryjna (tajemnicza, nieodgadniona), moralitetowy konflikt dobra i zła wiążą się z religijnym charakterem Dziadów. Wacław Kubacki pisze: Ze skojarzenia dwóch planów epopei – ziemskiego i nadziemskiego, ludzkiego i Opatrznościowego – powstał mesjanistyczny dramat Mickiewicza.11 Epicko-dramatyczna forma Dziadów – jak podpowiada W. Kubacki – ulega później rozłożeniu: Mickiewicz podejmuje próby dramatu historycznego w języku francuskim i tworzy epos o ostatnim zajeździe na Litwie.