"Do obywatela Johna Brown" Cypriana Norwida

Do obywatela Johna Brown Wiersz ten jest kolejnym przykładem odwoływania się do po¬stawy wybitnego człowieka – tym razem skazanego na śmierć ame¬rykańskiego farmera, który zorganizował powstanie mające na celu zniesienie niewolnictwa. Do obywatela Johna Brown i John Brown to dwa utwory Cypriana Norwida skierowane przeciwko niespra¬wiedliwości społecznej, angażujące się po stronie Murzynów wyzy¬skiwanych przez białych i pozbawionych wszelkich praw. John Brown został skazany na karę śmierci 2 listopada 1852 r. i dokładnie mie¬siąc później stracony. Norwid, który poznał wcześniej społeczeń¬stwo amerykańskie, a także znany francuski pisarz W. Hugo prote¬stowali przeciwko wykonaniu kary. Do ich wypowiedzi dołączyły się głosy światowej opinii publicznej. Próby ocalenia obrońcy Mu¬rzynów okazały się jednak daremne, ku przestrodze innych stracono przeciwnika rasizmu i przemocy. John Brown urodził się w 1800 roku w Tonington w rodzinie pury¬tańskiego farmera. Od młodości należał do żarliwych przeciwników nie¬wolnictwa i przywódców ruchu abolicjonistycznego. Kiedy w 1859 roku walka między plantatorami z Południa i farmerami z Północy przeniosła się z Kansas do stanu Wirginia, Brown przybył tam, aby wywołać powstanie niewolników. Na czele niewielkiego oddziału składającego się z kilkunastu ludzi, w którym znajdowali się trzej jego synowie i dwaj zię¬ciowie, zdobył arsenał rządowy w miasteczku Harpers Feny. Idea wywo¬łania ogólnego powstania Murzynów nie powiodła się. Oddział po krwa¬wej walce został zmuszony do poddania się. Ciężko rannego przywódcę aresztowano i przekazano sądowi w Charleston, który wydał na niego wyrok śmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano 2 grudnia 1859 r.15 Pod tytułem wiersza Norwid umieścił dopisek: (Z listu pisanego do Ameryki w 1859, listopada). Na tej podstawie historycy literatury uznali, że tekst Do obywatela Johna Brown powstał przed odezwą W. Hugo, opatrzoną datą 2 grudnia, zaś opublikowaną sześć dni później.16 Utwór został zredagowany w formie listu poetyckiego, którego adresata autor wskazał w tytule. Jest on wyrazem poparcia dla sta¬nowiska Browna i hołdu złożonego nieustraszonemu bojownikowi o sprawiedliwość społeczną, a przy tym okazją do wyrażenia ogólnej refleksji o wolności, postawie społeczeństwa gotowego zaakcepto¬wać wydany przez sąd wyrok śmierci wobec człowieka głoszącego ideały wolności i równości ludzi. Przez Oceanu ruchome płaszczyzny Pieśń Ci, jak mewę, posyłam, o! Janie... Ta lecieć długo będzie do ojczyzny Wolnych – bo wątpi już: czy ją zastanie?... Początkowe wersu utworu ujawniają wielki szacunek dla adresata i obawę czy wiersz-list zdąży do niego dotrzeć przed egzekucją. Wy¬konanie tak strasznego wyroku byłoby równoznaczne z pogrzeba¬niem wolności Ameryki, wywalczonej przez Kościuszkę i Waszyng-tona – jak czytamy w ostatniej strofie tego wiersza. Adresat został przedstawiony jako człowiek wyjątkowy (patetyczna apostrofa: o! Janie...), dojrzały i stateczny (promień Twej zacnej siwizny), nie¬ustępliwy, wierny głoszonym ideałom (nieugięta szyja podczas wykonywania kary). Więcej miejsca niż prezentacja bohatera zajmuje opis egzekucji zakończony słowami: Więc, niźli ziemi szukać poczniesz piętą, By precz odkopnąć planetę spodloną –¬ A ziemia spod stóp Twych, jak płaz zlękniony, Pierzchnie ¬ Norwid chciał zapewne wstrząsnąć sumieniem społeczeństwa amerykań¬skiego, zmobilizować je do protestu przeciwko planom stracenia Brow¬na. Egzekucja, która dopiero miała się odbyć (por. czas powstania tek¬stu), została tu ukazana z brutalnym realizmem i czytelnym komenta¬rzem: dzieło kata i obojętność Ameryki zniweczy wolność pojmowaną jako najwyższa wartość narodowa, zapoczątkuje natomiast okres cier¬pień, nadużywania prawa, okrutnego rozprawiania się z ludźmi o podob¬nych poglądach jak Brown. W patetycznej przestrodze: By Ameryka, odpoznawszy syna, Nie zakrzyknęła na gwiazd swych dwanaście: „Korony mojej sztuczne ognie zgaście, Noc idzie – czarna noc z twarzą Murzyna!”¬ poeta odwołuje się do poczucia narodowej jedności i odpowiedzial¬ności za przyszłość. Dwanaście gwiazd (w istocie trzynaście) sym¬bolizowało w godle państwa składające się wtedy nań stany. Zamiast wolności otwiera się przed nimi perspektywa czarnej nocy cierpienia, nad którą zaciąży zabójstwo Browna dokonane w majestacie prawa. Warto jednak zwrócić uwagę, że wykonanie tego wyroku obciąża całą planetę spodloną, splamioną tym faktem. Wiersz-list Norwida jest więc apelem o reakcję świata i powstrzymanie egzekucji. Utwór kończy się refleksją historiozoficzną, z której płynie jed¬nak nadzieja. Bo pieśń nim dojrzy, człowiek nieraz skona, A niźli skona pieśń, naród pierw wstanie. Okazało się, że stracenie Browna wywołało nastroje powstańcze wśród Murzynów i stało się zaczynem buntu przeciwko nierówności społecznej i rasizmowi. Zakończenie wiersza jest wyrazem nadziei na odrodzenie moralne ludzi i zwycięstwo wolności. Nietrwałość i pozorną klęskę człowieka zestawiono tu z mocą pieśni – poezji, można przyjąć, że sztuki w ogóle, która ma do spełnienia określone zadania, nie może unikać komentarza w kwestiach społecznych, po¬winna ocalić najcenniejsze wartości i zagrzewać do ich pielęgnacji. Patetyczny utwór adresowany do Johna Browna, który stał się sym¬bolem walki o najwyższe społeczne ideały, jest wyrazem żarliwego za¬angażowania Norwida w obronie skrzywdzonego, solidarności z jego postawą, a także próbą pokazania światu, do czego doprowadzi obojęt¬ność w takiej sprawie – choćby dotyczyła tylko jednego człowieka. Wiersz został napisany jedenastozgłoskowcem z podziałem na trzy części oddzielone gwiazdką oraz na mniejsze fragmenty zazna¬czone odstępem. Interesujący układ rymów żeńskich dokładnych: ab ababcc – w pierwszej, ab baccd deffe – w drugiej i abab – w części trzeciej oraz podział tekstu odbiegający od uporządkowanej, regu¬larnej formy przystaje do jego szczególnego charakteru – jest to przecież wiersz-list. Istotnie, oprócz zwrotów do adresata, utwór nosi ce¬chy osobistej, pełnej emocjonalnego zaangażowania wypowiedzi do i w sprawie. Tekst cechuje się nagromadzeniem apostrof i epitetów określających bohatera. Od wyobrażenia sceny egzekucji prowadzi czy¬telnika do uogólnień natury filozoficznej i moralnej.