Przypowieści biblijne Nowego Testamentu

Moralizatorski charakter przypowieści biblijnych Nowy Testament rozpoczynają cztery Ewangelie spisane przez Apostołów: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Autorzy ukazują kolejne fakty z działalności Jezusa Chrystusa wśród ludzi, przede wszystkim opisują zdarzenia cudowne i przedstawiają naukę Mistrza zawartą najczęściej w formie przypowieści. Trzy pierwsze spośród wymienionych Ewangelii charakteryzują się wieloma podobieństwami, stąd nazywane są synoptycznymi. Czwarta odbiega od poprzednich stylem, a niekiedy też treścią.4 Przypowieści biblijne są relacjami z wypowiedzi Jezusa. Posługiwał się taką formą, by przekazać swoją naukę o Królestwie Bożym, o zasadach moralnych, według których należy postępować zarówno w życiu osobistym, jak i społecznym. O. Augustyn Jankowski pisze: W Jego [Jezusa] nauczaniu, odczytywanym przez nas dziś z Ewangelii, przypowieści są środkiem pierwszego rzędu, środkiem stosowanym przez cały czas publicznej działalności. Niemal ciągle Jezus daje obrazom pierwszeństwo przed zasadami abstrakcyjnymi. Przypowieści – to Jego świadoma pedagogia. [...] Jeśli bowiem Jezus wolał mówić raczej obrazami niż przy pomocy abstrakcyjnych pojęć, to chyba po to, by łatwiej mogły Go zrozumieć masy ludzi prostych. Nadto przecież przypowieści ewangelijne posługują się obrazami zaczerpniętymi z codziennej obserwacji życia lub czynią aluzję do zdarzeń.5 Autor przywołuje konkretne przykłady sytuacji i bohaterów przypowieści, i stwierdza, że chociaż są liczne i zróżnicowane, łatwo można je odczytywać i interpretować. Preferowana przez Jezusa forma wypowiedzi stanowi gatunek literacki oparty na konstrukcji porównania dwóch elementów (grec. parabolé – zestawienie obok siebie). Pierwszy z nich jest obrazem wziętym z życia codziennego, z rzeczywistości znanej rozmówcy lub czytelnikowi. Drugi składnik czy człon przypowieści nie jest już dostępny zmysłom, gdyż leży w sferze pojęciowej. Rzeczy konkretne i znane z obrazu rzeczywistości doświadczalnej w takim zestawieniu mają za zadanie zilustrować prawdę wyższego rzędu, duchową. Parabola więc – to rozbudowane porównanie oparte na podobieństwie, jakie zachodzi między bardzo różnymi płaszczyznami rzeczywistości.6 Przykładem może być choćby porównanie ziarnka gorczycy do Królestwa Bożego w aspekcie rozwoju i wzrastania. Fabuła przypowieści jest schematyczna, przejrzysta, angażująca postaci przeciwstawione sobie pod różnymi względami (technika czarno-biała), służy przedstawieniu prawd religijnych i moralnych, ukazaniu właściwej drogi postępowania. Poza treścią dającą się odczytać dosłownie kryje się głębszy pokład znaczeniowy. Dotarcie do tego alegorycznego odczytania pozwala zrozumieć naukę zawartą w przypowieści. Osoby określone są jednoznacznie, z uwypukleniem pewnych cech charakteru, które mają służyć celom dydaktycznym. Nie są to postaci historyczne, posiadające imiona i nazwiska, określony bagaż doświadczeń życiowych, ale bohaterowie uogólnieni (określeni zawodowo lub społecznie, rodzinnie itp.) pokazani w jakiejś sytuacji życiowej. Taka prezentacja prowadzi do podsumowania, z którego jasno wynika przesłanie moralne. Przypowieści biblijne bywają niekiedy wyposażone w elementy przynależne innym gatunkom literackim. Odmianą przypowieści, dosyć często spotykaną na kartach Biblii jest przykład (łac. exemplum), pozbawiony „drugiego dna”, sensu alegorycznego. Służy on propagowaniu pewnych postaw i również opiera się na przeciwstawieniu postaci odmiennie reagujących na dane zjawisko lub różniących się skrajnie, jeśli chodzi o cechy charakteru (np. bogacz i Łazarz). Parabola to gatunek krewny baśni, mitowi. W uogólnieniu zjawisk czy sytuacji tkwi uniwersalny wydźwięk nauki. Dotyczy ona każdego, kto odnajduje się w postawie bohatera, bez względu na czas historyczny, miejsce itp. Mądrościowy charakter paraboli i jej ponadczasowość pozwalają odczytywać ją na nowo, aktualizować w kontekście osobistej sytuacji czytelnika. Interpretacja przypowieści, choć prowadząca do jednoznacznych ocen w kategoriach dobra i zła, pozwala odnosić jej treść do indywidualnych przeżyć i przemyśleń. Przypowieści są krótkimi formami wypowiedzi. Ponieważ dążą do przedstawienia jakichś ogólnych prawideł życia, prawd moralnych i religijnych, nie zawierają szczegółów. Narracja prowadzi do dydaktycznego celu poprzez jasne, przejrzyste zestawienie postaw, cech itp. Gatunek ten chętnie podejmowano w twórczości literackiej, zwłaszcza stylizowanej na pisma Nowego Testamentu, (np. Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego A. Mickiewicza). Wykorzystywali ją twórcy powieści: F. Kafka, A. Camus (Dżuma), E. Hemingway (Stary człowiek i morze) i inni. Założenie i rozwój Królestwa Bożego w przypowieściach Jezus mówił wiele o Królestwie Bożym, o jego wzroście i dynamice rozwoju. To zagadnienie przedstawił m.in. w przypowieściach o siewcy, ziarnku gorczycy i zaczynie chlebowym. Przypowieść o siewcy (Mk 4, 2-9)7 Jezus wygłosił, by poprzez wyrazistą fabułę przedstawić założenie i rozwój Królestwa Bożego. Rozsiewane przez siewcę ziarna padają w różne miejsca i zależnie od podłoża – mogą zostać stracone lub też dać życie roślinom, które później wydadzą owoce. Jedno z nich padło na drogę i wydziobały je ptaki, inne uschło w miejscu skalistym, jeszcze inne – choć wzrastało – zostało zagłuszone przez ciernie i nie mogło owocować. Inne w końcu padły na ziemię żyzną, wzeszły, wyrosły i wydały plon: trzydziestokrotny, sześćdziesięciokrotny i stokrotny (Mk 4,8). Tę przypowieść, którą Jezus opowiedział tłumowi słuchaczy nad jeziorem, podaje także Mateusz (13, 1-9) i Łukasz (8, 4-8). W tych trzech Ewangeliach synoptycznych czytamy dalej o tym, że zachęcony pytaniami uczniów Mistrz wyjaśniał, dlaczego posługuje się przypowieściami Otóż – jak mówi – jest to przystępny sposób ukazania ludowi tajemnicy Królestwa Bożego. W przekazie wymienionych trzech ewangelistów znajdujemy też Wyjaśnienie przypowieści o siewcy (Mt 13, 18-23; Mk 4, 14-20; Łk 8, 9-15), jakie Jezus przekazał uczniom. Jest to zarazem wzorzec, jak należy tłumaczyć ukryte w parabolach treści ogólne. Pozostańmy przy relacji św. Marka: Siewca sieje słowo. A oto co ci [posiani] na drodze: u nich sieje się słowo, a skoro je usłyszą, zaraz przychodzi szatan i porywa słowo zasiane w nich. Podobnie na miejscach skalistych posiani są ci, którzy, gdy usłyszą słowo, natychmiast przyjmują je z radością, lecz nie mają w sobie korzenia i są niestali. Gdy potem przyjdzie ucisk i prześladowanie z powodu słowa, zaraz się załamują. Są inni, którzy są zasiani między ciernie: to są ci, którzy słuchają wprawdzie słowa, lecz troski tego świata, ułuda bogactwa i inne żądze wciskają się i zagłuszają słowo, tak że zostaje bezowocne. W końcu na ziemię żyzną zostali posiani ci, którzy słuchają słowa, przejmują je i wydają owoc: trzydziestokrotny, sześćdziesięciokrotny i stokrotny. Jezus szczegółowo nakreślił w przypowieści warunki, w jakich kształtuje się Królestwo Boże, i z równym staraniem wyjaśniał uczniom głębszy sens przenośni. Przedstawiona sytuacja skupia uwagę na losie wysianych ziaren. Chociaż wiele z nich ulega zniszczeniu, nie ma powodu do niepokoju o przyszłość Królestwa Bożego, bowiem te, które padły na żyzną glebę, owocują bardzo obficie. Podobny wniosek płynie z Przypowieści o zasiewie (Mk 4, 26-29), która kładzie nacisk na to, że ziarno ma w sobie życiodajną siłę, zaś Królestwo Boże wzrasta i rozwija się podobnie – również zawiera w sobie immanentną siłę rozwoju, taką moc żywotną, która je doprowadzi do wypełnienia eschatologicznego.8 Siłę wzrostu Królestwa Bożego najkrócej i najpełniej oddaje Przypowieść o ziarnku gorczycy, które – choć bardzo małe – wypuszcza wielkie gałęzie, tak że ptaki powietrzne gnieżdżą się w jego cieniu (Mk 4, 32). W tej paraboli Jezus wprost porównuje Królestwo Boże do ziarnka gorczycy – od razu wyjaśnia cel swoich słów o najmniejszym i najsilniejszym z ziaren. Dynamikę Królestwa Bożego obrazuje też porównanie go do zaczynu chlebowego zakwaszającego dużą ilość mąki (Mt 13, 33; Łk 13, 20). Omówione przykłady pokazują jeden z celów przypowieści – przekazanie i zobrazowanie pewnej prawdy religijnej. Taki sens mają także inne przypowieści, np. o sieci, o skarbie i perle, o chwaście. Niektóre łączą w sobie obraz jakiejś uogólnionej prawdy z nauką moralną, np. Przypowieść o chwaście (Mt 13, 24-30) pokazująca los zboża (prawych dzieci Bożych) i skazanego na zniszczenie chwastu (hołdujących zgorszeniu i nieprawości). Konfrontacja obu roślin, a zarazem postaw ludzkich w kontekście przyszłej nagrody lub kary, pozwala jednoznacznie ocenić ich wartość i świadomie wybrać jeden z ukazanych modeli do realizacji we własnym życiu. Miłosierny Samarytanin – wzór do naśladowania Miłosierny Samarytanin – to przypowieść czy raczej exemplum (przykład) zawarte w Ewangelii św. Łukasza ( 10, 30-37). Przedstawia człowieka potrzebującego pomocy. Szedł on z Jerozolimy do Jerycha i wpadł w ręce zbójców, którzy go ograbili i ciężko ranili. Pozostawionego przy drodze obojętnie mijali przechodnie, nawet kapłan. Dopiero Samarytanin wzruszył się losem nieszczęśnika, opatrzył jego rany, troskliwie pielęgnował, zaś później zostawił pod opieką właściciela gospody, ofiarowując mu za to zapłatę. Obiecał, że wracając tą samą drogą znowu odwiedzi gospodę i zwróci koszty pobytu rannego, jeżeli przekroczą pozostawioną sumę. Opowieść kończy się moralizatorskim podkreśleniem właściwej postawy: „Któryż z tych trzech okazał się, według twego zdania, bliźnim tego, który wpadł w ręce zbójców?” On odpowiedział: „Ten, który mu okazał miłosierdzie”. Jezus mu rzekł: „Idź i ty czyń podobnie” (Łk 10, 36-37). Ta wypowiedź Jezusa ilustruje na przykładzie praktyczną realizację Nowego przykazania, zobowiązującego ludzi do wzajemnej miłości. Do miłosiernego gestu okazał się zdolny ten, po którym – w myśl utartego stereotypu – można było spodziewać się obojętności i lekceważenia. Samarytanie – to znienawidzona przez Żydów nacja mieszkańców etnicznych, odszczepieńców i błędnowierców.9 Jednak nie kapłan, ani lewita ofiarują pomoc potrzebującemu, a właśnie 6w znienawidzony Samarytanin poświęca czas i własne pieniądze, by ratować rannego Żyda. Przykład miłosierdzia i wrażliwości na krzywdę bliźniego bez względu na jego pochodzenie czy jakiekolwiek inne sprawy jest szczególnie wyrazisty, jeżeli w grę wchodzą przedstawiciele obu wzajemnie nie akceptujących się narodów. Jezus pokazuje, że wszyscy ludzie są braćmi i każdy człowiek zasługuje na szacunek i miłość drugiego. Nakazana przez Mistrza wzajemna miłość powinna być realizowana w każdej sytuacji, bez względu na okoliczności czy przeciwności i utrudnienia. Właśnie miłość bliźniego stanowi o człowieczeństwie i jest warunkiem szczęścia wiecznego. Dydaktyczny zamysł pokazania wyższości postawy miłosierdzia nad obojętnością i brakiem ludzkich odruchów, w formie przystępnej dla każdego i wyjaskrawiającej kontrast pomiędzy przedstawionymi reakcjami, został tu zrealizowany z wielką mocą. To przecież nieprzyjaciel okazuje współczucie i pomoc, nie szczędząc czasu i pieniędzy. Jak na tle tej sytuacji wypadają głoszący Boga: kapłan i lewita? Przypowieść podkreśla znaczenie uczynków. Nie wystarczy głosić wzniosłe idee, trzeba je umieć realizować w praktyce – dopiero wtedy można uznać, że się je przyjmuje naprawdę. Na zakończenie opowieści o miłosiernym Samarytaninie Jezus skłania rozmówcę do oceny postępowania wszystkich, którzy przechodzili obok rannego w aspekcie wyświadczonego dobra. Po uzyskaniu odpowiedzi – jedynej, jaką nasuwa treść przypowieści – Mistrz nakazuje czynić podobnie. Parabola Miłosierny Samarytanin oparta jest na prezentacji skontrastowanych postaw. Zastosowanie techniki czarno-białej, analizującej czyny bohaterów w kategoriach dobra i zła, pozwala wybrać wzór do naśladowania bez ryzyka pomyłki. Mądrościowy charakter tej wypowiedzi realizuje się wprost, bez uciekania się do podtekstów i przenośni. Radość Boga z nawrócenia grzesznika (Syn marnotrawny) Przypowieść o powrocie do rodzinnego domu syna marnotrawnego, zapisana przez św. Łukasza (15, 11-32), jest jednym z dłuższych tekstów tego gatunku. W warstwie fabularnej przedstawia syna, który opuścił dom ojca i lekkomyślnie roztrwonił swoją część majątku. Cierpiąc z powodu głodu i własnego upodlenia postanowił wrócić do ojca, wyznać swoją winę i poprosić o przyjęcie do pracy w charakterze najemnika. Tymczasem ojciec, widząc wracającego syna, wybiegł na jego powitanie, zaś na słowa skruchy i żalu nie odpowiedział, tylko rozkazał sługom: „Przynieście szybko najlepszą szatę i ubierzcie go; dajcie mu też pierścień na rękę i sandały na nogi! Przyprowadźcie utuczone cielę i zabijcie: będziemy ucztować i bawić się, ponieważ ten syn mój był umarły, a znów ożył; zginął, a odnalazł się.” (Łk 15, 22-24). Radość i decyzja ojca wywołały gniew starszego syna, który nie chciał wejść do domu. Wobec zarzutów, że ojciec bardziej ceni rozpustnika i marnotrawcę, niż syna, który ciężko pracuje i jest stale blisko ojca, obwiniany odpowiada: „Moje dziecko, ty zawsze jesteś przy mnie i wszystko moje do ciebie należy. A trzeba się weselić i cieszyć z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył; zaginął, a odnalazł się.” (Łk 15, 31-32). Słowa ojca świadczą o tęsknocie za synem, który opuścił rodzinny dom, o wielkiej wyrozumiałości i umiejętności wybaczania. Taka postawa wobec hulaki i marnotrawcy wynika z ogromnej miłości do dziecka, któremu wybacza się najcięższe przewinienia i w każdej sytuacji podaje pomocną dłoń. Przypowieść Syn marnotrawny opowiada o losie dziecka, które obrało sobie drogę życia wiodącą z dala od domu ojca, na dodatek niezgodną z poczuciem zdrowego rozsądku i – co oczywiste – sprzeczną z pragnieniami ojca względem syna. Tymczasem u progu domu nie spotykają go wymówki i połajania, ale otwarte ramiona przebaczającego rodzica. Z własnej woli syn odszedł z domu, ale też sam zdecydował o powrocie. Dana mu wolność wyboru ostatecznie nie została zmarnowana. Zdążył w porę wrócić i wyznać swoje błędy i winy. Marnotrawny syn jest tu symbolem grzesznego, błądzącego człowieka, który oddalił się od Boga, ale poszukuje drogi powrotnej, pragnie odnowienia zerwanej więzi, żałuje tego, że postępował niegodnie i zmarnował wszystko, co otrzymał. Osoba przebaczającego ojca jest w fabule przypowieści odpowiednikiem Boga, który zawsze czeka na powrót każdego grzesznika, nigdy nie odtrąca, wprost przeciwnie – cieszy się z jego nawrócenia, wybacza wszelkie zło, a nawet nagradza jego wolną decyzję. O ile postaci ojca i tytułowego bohatera są w pełni czytelne i łatwo poddają się interpretacji, o tyle osoba starszego, zazdrosnego i rozgniewanego syna wymaga bardziej wnikliwego osądu. Krytykuje on postępowanie ojca, odrzuca powracającego do domu brata, nie chce się z nim spotkać, mówi o nim do ojca „twój syn”, nie „mój brat”. O. Augustyn Jankowski tak komentuje tę parabolę: Istotnie trudno jest rozstrzygnąć, komu Kościół poświęca więcej uwagi i troski – świętemu czy grzesznikowi. A Kościół – to nie sama hierarchia, lecz my wszyscy Trzy przypowieści o przedziwnym miłosierdziu Bożym [jest tu mowa także o parabolach o drachmie i o owcy, które zagubiły się i odnalazły – przyp.], szokujące domniemanych „sprawiedliwych”, są nie tylko objawieniem, jaki jest Bóg, ale i napomnieniem pod naszym adresem, byśmy czasem złym okiem nie patrzyli, że On jest dobry, ale co ważniejsze, byśmy w pełni się cieszyli z powracania synów marnotrawnych do domu wspólnego Ojca.10 W cytowanym wyżej dziele czytamy o tym, że przypowieść Syn marnotrawny bywa nazywana „Ewangelią w Ewangelii”.11 Ukazuje się tutaj wartość tak dziś słusznie podkreślanej metanoi. Syn marnotrawny to czyni, do czego nie była zdolna ani owca, ani drachma.12 Poprzez przypowieść o powrocie do domu syna marnotrawnego Jezus ukazuje szansę, jaka otwiera się przed każdym grzesznikiem, pozostawia nadzieję na odzyskanie utraconej więzi z Bogiem, ujawnia znaczenie wolnej woli, danej każdemu, by mógł sam zdecydować o swojej przyszłości, Dydaktyczny walor paraboli o nawróceniu wynika z decyzji o powrocie do Ojca, którą można by określić „postawą otwartych ramion”, ofertą poczucia bezpieczeństwa i nadziei na przebaczenie. Gwałtowna reakcja brata również skłania do interpretacji w kategoriach moralnych (chodzi zarówno o stosunek do brata – bliźniego, jak i do Ojca). Słowa Ojca świadczą o radości z powrotu (odnowy, odrodzenia) dziecka: ten syn mój był umarły, a znów ożył; zginął, a odnalazł się. Bóg cieszy się nawróceniem każdego grzesznika, oczekuje go i wybacza, jak najlepszy ojciec. Z takiego wyobrażenia o Bożym miłosierdziu płynie nadzieja dla wszystkich błądzących. Równocześnie z wypowiedzi Jezusa wynika, że Bóg darzy miłością tych, którzy są przy Nim stale, ale nie mniejszą ofiaruje tym, którzy odchodzą i wracają – w jednakowym stopniu zależy Mu na wszystkich dzieciach, do których żywi niezmiennie mocne, ojcowskie uczucia. Ewangelia to Dobra Nowina o Chrystusie i Jego nauce. Ponieważ Jezus upodobał sobie sposób mówienia nie wprost, a mimo to zrozumiale dla słuchaczy wywodzących się z ludu, chętnie nauczał w formie przypowieści. Tworzył pewne obrazy literackie służące wyjaśnieniu trudnych zagadnień teologicznych. Posługując się uproszczoną, schematyczną fabułą, osadzoną w realiach życia codziennego słuchających, przekazywał wiadomości o istocie i celu Królestwa Bożego, o relacjach Boga i ludzi, o wielkim miłosierdziu, jakim otacza On człowieka. Jezus poprzez paraboliczne opowieści i przykłady pokazywał właściwą drogę postępowania, uczył, jak odróżnić dobro od zła, skłaniał do refleksji nad własnym życiem w kontekście nakazu miłości Boga i bliźniego. Przypowieści ewangeliczne są także obrazem życia w czasach, kiedy nauczał Jezus Chrystus. Są one również interesującą formą literacką, sięgającą po podsumowujące maksymy czy przysłowia. Są tekstami o charakterze mądrościowym, a zważywszy, że stanowią przybliżony zapis wypowiedzi Jezusa, można je także zaliczać do pism historycznych (ukazują sposób nauczania Chrystusa.