Problematyka obyczajowa i społeczna "Powrotu posła"

Schemat intrygi komediowej – problematyka obyczajowa i społeczna Powrót posła, często określany jako pierwsza polska komedia po¬lityczna, zasadza się na ogranym schemacie. Miłość dwojga młodych napotyka poważne przeszkody, ale kompromitacja rywala pozwala na połączenie się zakochanych i szczęśliwe zakończenie utworu. W ten modny komediowy schemat intrygi wplecione są ważkie rozważania polityczne mające walor aktualności. Postaci komedii prowadzą dyskusje, jakie pochłaniały uwagę współczesnych autorowi Polaków okresu Sejmu Wielkiego. Głównymi osobami są tu Podkomorzy i Starosta skontrastowani pod każdym względem. Są wyrazicielami przeciwstawnych poglądów, reprezentantami dwu obozów, które dzieliły społeczeństwo polskie tamtych czasów. Ten układ osób jest aluzją polityczną w pełni czytelną i oczywistą – odnosi się do dwu ugrupowań sejmowych. Autor komedii – poseł – przedstawia bohatera utworu, również pos¬ła. W prywatnych, domowych okolicznościach osoba Walerego jest równocześnie elementem narzuconego tu schematu (marzy o poślu¬bieniu panny obiecanej innemu). Skontrastowanie postaci dotyczy także rywali starających się o rę¬kę Teresy. Oczywiście, według zasady przejrzystości utworu i zwy¬cięstwa dobra, wygrywa szlachetny, prawdziwie zakochany Walery. Sympatia odbiorców bezwzględnie będzie po jego stronie. On też jest osobą skonkretyzowaną, jeśli chodzi o stanowisko polityczne. Także pod tym względem – konsekwentnie – będzie obdarzony życzliwością czytelników i widzów. Ten dydaktyczny zamysł zdominował wymowę utworu. Oprócz uczuciowego związku Walerego i Teresy, łączącego zda¬rzenia budujące intrygę, można w Powrocie posła odnaleźć pewną klamrę również opartą na motywie miłosnym. Jest to wyznanie mi¬łości między służącymi, Agatką i Jakubem, zamieszczone na począt¬ku utworu, i prośba młodych o pozwolenie na ślub skierowana do Podkomorzego i jego żony w zakończeniu sztuki. Jest to zarazem pretekst do podniesienia jeszcze jednej ważkiej kwestii społecznej. Podkomorzy ogłasza zniesienie poddaństwa w swoim majątku. Milej mi będzie, że ci, z których żyjem pracy, Stwierdzą go szczęściem swoim poczciwi wieśniacy, Niech ich podległość ze dniem dzisiejszym ustaje: Ciebie i włość mą całą wolnością nadaję. (w. 375-378). Wzruszony Jakub odpowiada: Panie dobry, łaskawy, pod rządy twoimi My i rodzice nasi byli szczęśliwymi. W dobrej i złej przygodzie z tobą razem wspolni, Nie porzucim cię nigdy, choć będziemy wolni. (w. 379-382). Takim dodatkowym akcentem kończy się, ku oburzeniu i zgorsze¬niu Starosty, propagowanie przemian, które mają uzdrowić kraj. Ich podstawą jest zrozumienie potrzeby reform, ale i zgodna współpraca wszystkich stanów. Problematyka polityczna i społeczna splata się tu na każdym kroku z obyczajową charakterystyką osób. Postulowana konieczność reform dotyczy nie tylko prawa, administracji państwowej, ale także, a może przede wszystkim, mentalności społeczeństwa końca XVIII w. Ośmieszenie stylu modnych żon i fircyków, krytyka pogoni za cudzoziemszczyzną, obrona rdzennie polskich wartości (język, oby¬czaje), kompromitacja łowców posagów – to droga do takiej prze¬miany. Oświeceniowy dydaktyzm Powrotu posła jest więc szeroko zakro¬jony i obejmuje wiele zagadnień. Błaha intryga zawiera w sobie treś¬ci o ważkim znaczeniu (poważne refleksje, postulaty, wzory oso¬bowe). Efekty komediowe w gruncie rzeczy ustępują tu miejsca zagadnieniom poważnym i doniosłym, nurtującym ówczesne społe¬czeństwo polskie i szeroko dyskutowanym.