Prądy i ugrupowania oświecenia - wyjaśnienie pojęć

P R A D Y / U G R U P O W A N I A A R T Y S T Y C Z N E ATEIZM Pogląd odrzucający istnienie Boga i przeczący istnieniu wszelkich sił nadprzyrodzonych. Pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha. ************ DEIZM Deizm to owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religijnym; ************* EMPIRYZM Empiryzm (empiria = doświadczenie) - prekursorem był angielski filozof Francis Bacon (bejkn); kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie. ************ IRRACJONALIZM Irracjonalizm to pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykształcił się pod koniec epoki oświecenia. ************ KLASYCYZM Klasycyzm wyznaczał poezji cele utylitarne (użytkowe), stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. "Ważną i charakterystyczną dla sytuacji polskiej cechą klasycyzmu było traktowanie jego założeń jako programu działalności literackiej zaangażowanej w społeczno-kulturowe przemiany kraju. Szło za tym silne związanie literatury z życiem politycznym. Kontakt ze społecznością odbiorców stałsię w różnorodnych ujęciach centralną sprawą ideową i artystyczno - warsztatową pisarstwa. *************** RACJONALIZM Twórcą racjonalizmu był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"); przywiązywał on szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Denis Diderot. ************** ROKOKO Styl ten miał najmniejszy udział w tworzeniu dorobku piśmienniczego epoki Oświecenia. Charakterystyczne dla wytwornej i subtelnej, niejako rozrywkowej twórczości. Styl ten był znamienny dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy. Istotą jego było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki. Poza literaturą rokoko najpełniej zostało zrealizowane w małych formach architektonicznych oraz w architekturze pałacowych i salonowych wnętrz: w eleganckiej ornamentyce, w lekkości i dekoracyjności wystroju, w porcelanowych bibelotach, w malarskich miniaturach i w miłosnej tematyce obrazów francuskich mistrzów: Jana Watteau czy Francois Bouchera. ************** SENSUALIZM Sensualizm - źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe; twórcą był John Locke (czyt. lok); twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" (tabula rasa), czyli, że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i kształtują się one dopiero w ciągu życia. **************** SENTYMENTALIZM Sentymentalizm to prąd umysłowy i literacki konkurencyjny wobec oświeceniowego klasycyzmu. Doświadczenie jednostki uważa za główne źródło wiedzy o świecie. Klasycznym przekonaniom o harmonii i ładzie świata przeciwstawia napięcie i emocje świadczące o kryzysie współczesnej cywilizacji. Głównym przedstawicielem literatury sentymentalnej jest Franciszek Karpiński. Zgodnie z konwencją wprowadził do literatury motywy religijne, patriotyczne i erotyczne. "Do Justyny tęskność na wiosnę" - erotyk, w którym wyraża swoją młodzieńczą miłość. Paralelizm zjawisk przyrody i uczuć podmiotu lirycznego. Motyw przyrody staje się środkiem do wyrażania uczuć. Prostota i bezpośredniość w wyrażaniu uczuć. "Laura i Filon" - najbardziej popularna sielanka Karpińskiego. Dochodzą tu do głosu nastroje elegijne - smutku i melancholii. Bohaterami są pasterz i pasterka spotykający się w scenerii nastrojowego wieczoru. Występuje nierealny obraz wsi, której mieszkańcy żyją bez kłopotów, zachowują się jak postacie wzięte z powieści dla wyższych sfer, ich jedynymi zmartwieniami są niepowodzenia miłosne. Przeżycia bohaterów są tkliwe, wyrażone w nienaturalny sposób, mówią o swoich uczuciach w patetyczny sposób używając wykwintnego języka. "Pieśń dziada sokalskiego..." - wprowadzenie pierwiastków ludowych. Postać dziada, który lamentuje i wyraża ból patriotyczny z powodu tragedii narodowej po rozbiorach. Do liryków patriotycznych należy także: "Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" powstałe po pierwszym rozbiorze, przepojone są smutkiem, goryczą i rezygnacją ponieważ nie widać ratunku dla narodu. Utwór elegijny, bardzo emocjonalny. Karpiński pisał także pieśni, które przemawiają szczerością i prostotą religijnych wzruszeń. Motywy religijne łączą się w nich z patriotycznymi. Proste, krótkie, ale kunsztowne zdania oddają złożoność tematu np. "Pieśń o narodzeniu pańskim". Karpiński wzbogacił i nasycił poezję oświeceniową uczuciem, zapoczątkował lirykę intymną, która przeżyciom osobistym nadała walor wzruszeń poetyckich. Według zasad sentymentalizmu głównym tematem było zainteresowanie człowiekiem, jego osobowością, psychiką, uczuciami - spokojnymi i łagodnymi. Bohater prezentuje czasem również uczucia religijne lub patriotyczne. Styl wypowiedzi oparty jest na języku potocznym, ale wyklucza pospolite słowa, wulgaryzmy. Rezygnuje ze stylu wysokiego. Typowe utwory to: powieść, sielanka, pieśń, elegia. ********************* UTYLITARYZM Utylitaryzm to pogląd etyczny (XVIII-XIX w.), głoszący, że to, co dobre, jest pożyteczne, że miarą słuszności postępowania powinna być użyteczność jego skutków i że celem działania moralnego, społecznego, politycznego, powinna być przewaga przyjemności nad bólem i największe szczęście największej liczby ludzi; dążenie do osiągnięcia celów utylitarnych, praktycznych, materialnych; najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa.