Postawa Wacława Potockiego i Chryzostoma Paska wobec sarmatyzmu

Pasek był typowym przedstawicielem średniej szlachty. Jak każdy ówczesny Sarmata był rycerzem (żołnierzem) i rolnikiem (gospodarzem). Brał udział w wyprawach do Danii i Moskwy. Osiadł na wsi i zajął się gospodarką. "Pamiętniki" zawierają wzorowy portret dzielnego żołnierza, nie szczędzącego krwi w obronie ojczyzny, króla i szlacheckiej demokracji oraz poczciwego ziemianina. Inne akta zachowują Paska jako warchoła, awanturnika i pieniacza. Porównanie dowodzi, że treść pamiętników mija się faktami historycznymi. Są one cennym źródłem w innym sensie: oddają wiernie postawy i poglądy ówczesnego szlachcica, przekazują wizerunek świata, widziany jego oczami, pozwalają poznać wyznawane idee i uznawane wartości. Cechami Paska jest przywiązanie do ideałów wolności szlacheckiej i równości wewnątrz stanowej, przekonanie o wyższości stanu szlacheckiego nad innymi, swoisty typ religijności dewocyjnej, tradycjonalizm, niechęć do innych narodów, upodobanie zabawy. Wiele utworów Wacława Potockiego stanowi jakby ówczesny rachunek obywatelskiego sumienia narodu. Tworzą one swoistą panoramę staropolskiego życia szlachecko-ziemiańskiego. Cechą utworów jest także dygresyjność, wprowadzanie w poemat wielorakich refleksji na tematy społeczne, stanowe, obyczajowe. Pisarz okazał się czujnym i krytycznym obserwatorem szlachty, coraz bardziej przywiązanych do swoich przywilejów, a zaniedbujących obowiązki. Miały one postać nie pozbawionych goryczy uwag o zaniedbaniach stanu rycerskiego i wojennego rzemiosła. Porównanie współczesnych Polaków do dawnych Sarmatów, przodków bez skazy, jeszcze bardziej wyostrzało teraźniejszy upadek moralny szlachty. Utwory Wacława Potockiego, to "Nierządem Polska stoi", "Pospolite ruszenie", "Zbytki polskie", "Transakcja wojny chocimskiej...". Ukazana szlachta jest niezdyscyplinowana, gnuśna, otacza się przepychem, nie myśli o przyszłości.