Pojęcie walenrodyzmu "Konrad Wallenrod"

Postawa Konrada – pojęcie walenrodyzmu Cechy postaci Konrad Wallenrod jest postacią zróżnicowaną charakterologicznie. Można nawet powiedzieć, że jest postacią schizofrenicznie rozdwojoną. O takim rysunku bohatera zdecydowała – jak już wspomnieliśmy wyżej – historia. Cechowała go zarazem delikatność i wrażliwość oraz chłodna kalkulacja i bezwzględna brutalność. Szlachetność intencji wiąże się w jego postępowaniu z koniecznością poświęcenia honoru i działania metodami zdrady i podstępu. Alf jest bohaterem o tragicznej przeszłości. Oderwany w dzieciństwie od rodziny, dzięki staraniom Halbana zachował swoją świadomość narodową (czy też na nowo mógł ją uzyskać). Wychowywany w poczuciu konieczności dokonania zemsty za osobiste i narodowe krzywdy wzrasta w ćwiczeniu przebiegłości i podstępu. Jest jednostką niezwykłą, zdolną do wielkich czynów i ofiar. Cechuje go szlachetność, duma, bezkompromisowość, upór, poczucie honoru. Jest przy tym pełen pychy i nie dopuszcza myśli, że nie podoła podjętemu zadaniu. Uczciwość i niezłomność zasad składa na ołtarzu narodowej sprawy, mając pełne przekonanie o tym, że w otwartej walce nie zdoła pokonać Zakonu. Jest bohaterem-samotnikiem. Chociaż jego gniew stale podsyca Halban i podtrzymuje Aldona, Alf ma świadomość, że on sam musi stawić czoła wszelkim przeciwnościom. Dąży do celu, mijając – z konieczności – zasady moralne obowiązujące szlachetnych rycerzy i odsuwając na bok uczucia (własne i żony). Konrad jest typowym paranoikiem. (Pamiętajmy, że termin ten nie zawiera żadnego osądu moralnego: Konrad działa z pobudek patriotycznych, a gdy sięga do niemoralnych środków, dręczy go sumienie). Ogromna pycha Konrada przejawiająca się w ambicji, by w pojedynkę zniszczyć zakon krzyżacki, jest typową cechą paranoiczną. Uzewnętrznia się ona z całą siłą, gdy Konrad tuż przed śmiercią porównuje się z Samsonem (Vl, 264-267).6 J. Ch. Gille-Maisani; autor powyższej opinii, zwraca także uwagę na skłonności sadystyczne bohatera. Almanzor, który jest jego idolem, bez cienia moralnego hamulca niszczy wroga, zarażając dżumą. Nienawiść, która jest motorem działania, przybiera tu skrajną postać. W przywołanej psychologicznej monografii możemy przeczytać również o sadomasochistycznych skłonnościach Konrada ujawniających się wobec Aldony oraz rysach satanicznych (żarzenie się gniewu w oczach, pomieszanie radości z wściekłością, skłonność do przywoływania na przemian łagodnego krajobrazu Litwy i obrazów okrucieństwa, krwi, mordu). Nagromadzony gniew i zdolność do okrutnych czynów opuszczają Alfa po wykonaniu zadania. Górę biorą wyrzuty sumienia i chęć powrotu do normalnego życia. Ma on jeszcze nadzieję, że będzie to możliwe. Konrad jest bohaterem o złożonej osobowości, zdolnym do wielkich narodowych misji, świadomym swoich obowiązków i potrafiącym moralnie oceniać i klasyfikować swoje postępowanie. Skrupuły natury etycznej nie niszczą planu działania, wpływają jednak destrukcyjnie na psychikę bohatera, miotającego się między poczuciem honoru a koniecznością podejmowania metod skutecznych, choć nieetycznych. Motywy i sposób działania Trudno oddzielić to zagadnienie od charakterystyki postaci – zostało więc już zasygnalizowane wyżej. Jedynym motywem inicjatywy Konrada było dążenie do rozgromienia potęgi Zakonu, by nie mógł szkodzić interesom Litwy. Bohater działał więc z pobudek patriotycznych. Wytrwałość w przygotowywaniu klęski Niemców była stale podsycana przez Halbana. Służyły temu wspomnienia tragicznych faktów z dzieciństwa Alfa i podtrzymywanie świadomości narodowej. Z całą stanowczością Konrad dąży do celu, związany przysięgą rezygnuje z osobistego szczęścia, niszcząc przy tym przyszłość Aldony. Podejmuje pewien plan działania, do którego dobrze się przygotowuje. Realizacja zamiarów przebiega z całą konsekwencją, choć trzeba wspomnieć o pewnym „przestoju” – Konrad odwleka chwilę natarcia na Litwę, by dłużej pozostać w pobliżu ukochanej Aldony. Tytułowy bohater powieści poetyckiej Mickiewicza czuje się powołany do obrony interesów Litwy. O takiej postawie decyduje fakt jego przynależności narodowej. Wychowany przez tych, którzy go porwali, nie zapomina o konieczności zemsty (a przecież obdarzono go niemal ojcowską miłością). Wykorzystuje swoją obecność wśród Krzyżaków, by zbadać i ocenić ich wojenne rzemiosło. Przebiegłość Konrada usprawiedliwia makiaweliczna zasada „cel uświęca środki”. Podejmuje więc działania, których nie akceptuje, ale wierzy w ich skuteczność. Nie cofa się przed zdradą i podstępem, z premedytacją stosuje kłamstwo i prowadzi Zakon do zguby. Taki sposób działania (rozłożonego w długim czasie) staje się przyczyną wewnętrznego rozdarcia bohatera. Nie potrafi zaakceptować metod, według których zmuszony jest postępować. Konieczność stosowania kłamstwa i innych nieetycznych metod jest tym bardziej dotkliwa, że Konrad jest chrześcijaninem. Kieruje nim poczucie własnej wielkości, wierzy w powodzenie swojej samotnej walki, mimo że podejmuje ją przeciwko ogromnej sile wroga. Cóż pozostaje? Tylko zdrada – odpowiada Wallenrod – zdrada okropna dla natury etycznej [...]. Konrad przyjmuje niejako naukę Macchiavella, z którego motto wypisane zostaje na karcie tytułowej poematu. [...] „Musicie bowiem wiedzieć, że są dwa rodzaje walki [...], trzeba przeto być lisem [...] i lwem. Pierwszy sposób jest ludzki, drugi zwierzęcy, lecz ponieważ częstokroć pierwszy nie wystarcza, wypada uciekać się do drugiego”. [...] Bohaterstwo Konrada Wallenroda jest jedynym – z konieczności tragicznym – połączeniem makiawelizmu z chrystianizmem.7 Metody działania Konrada są przedstawione tak, że czytelnik od razu go rozgrzesza i nie bierze mu za złe nagannego stylu postępowania. W kontekście uczuć patriotycznych błędnie negatywna ocena sposobu walki. Odbiorca ulega ciążącej nad utworem idei, że cel może w pewnych okolicznościach wspierać się na niemoralnych środkach. Bezpieczeństwo ojczyzny a szczęście osobiste Wybory dokonywane przez Konrada mają w tle dwie wartości: bezpieczeństwo ojczyzny i osobiste szczęście. Bohater musi zdecydować, której z nich podporządkuje swoje życie. Konrad żeni się z Aldoną, mając już ukształtowaną wizję celu swojego działania. Ulega uczuciu, zapomina się. Konsekwencją namiętności jest przeszkoda w dążeniu do wytyczonego celu – myśl biegnie do ukochanej żony. Ona stara się zrozumieć jego postępowanie, ale trudno jej zaakceptować rozłąkę. Podejmuje więc podróż do Marienburga, by zamieszkać w pobliżu męża. Decyduje się na życie pustelnicy odgrodzonej od świata grubym murem wieży, której nie zamierza opuścić. Małżonkowie, mimo przeszkód, trwają w miłości. Konrad odwiedza Aldonę i spędza przy murze wieży całe noce. Ona, pogodzona z jego wyborem, utwierdza go w działaniu i wspiera modlitwą. Można zapytać, czy Konrad miał prawo wiązać Aldonę przysięgą małżeńską i niszczyć jej młodość i radość życia. Wydaje się, że właśnie tu czytelnik skłonny jest upatrywać zło w postępowaniu bohatera. O ile sprawa narodowa i przyszłość ojczyzny usprawiedliwia podstęp oraz dobrowolną ofiarę z własnego życia, o tyle zmuszanie kogoś innego do tak wielkiego poświęcenia jest już zbyt daleko posuniętą bezwzględnością. Bohater poematu rozdarty jest między dwie miłości – do ukochanej kobiety i do ojczyzny oraz między dwa paralelnie pojęte obowiązki. Także nienawiść ma kształt historyczny i adres najzupełniej konkretny. Walter kocha Aldonę i Litwę, nienawidzi zaś wrogów ojczyzny – Krzyżaków [...] Konrad zaś, patrząc na ich wspólne losy już z perspektywy zniszczonego ludzkiego szczęścia, mógł nie bez trafności porównać siebie do zdradliwego węża, który zakradł się do raju dziewczęcego życia Aldony, pełnego naiwnej prostoty i piękna. Wszakże największe ciosy zadał młody bohater poematu samemu sobie. To w jego wnętrzu najpierwej zagnieździła się „straszliwa żmija” – świadomość historii i swego napiętnowanego przez nią losu. [...] Walter stał się młodzieńcem o duszy wypełnionej przez uczucia negatywne, przede wszystkim przez nienawiść.8 Aldona wprawdzie wcale się nie skarży. Z miłości do Konrada gotowa jest na wszystko, czego będzie oczekiwał, nie czyni mu wyrzutów, jednak budzi współczucie i bunt czytelnika wobec losu, jaki został jej narzucony. Poprzez swoją ofiarę i wyłączenie się ze światowego życia (jako córka księcia miała wiele okazji do towarzyskich spotkań i różnych przyjemności) solidaryzuje się z postawą Konrada i razem z nim ponosi ofiarę dla umocnienia narodowego bytu Litwy i jej bezpieczeństwa. Ani Konrad, ani Aldona nie będą korzystali z owoców swojego poświęcenia – w wymiarze indywidualnym oboje ponoszą klęskę. Rezygnacja z osobistego szczęścia ma tu jednak uzasadnienie w uczuciach patriotycznych, dlatego owa klęska jest osłodzona zwycięstwem idei, której oboje służyli. Mimo woli w ocenę postępowania bohaterów wkrada się patos. Wynika on stąd, że zdolni byli do największych wyrzeczeń a na koniec złożyli ofiarę życia. Walenrodyzm Bohater słynnej powieści poetyckiej A. Mickiewicza jest reprezentantem postawy, która od jego imienia została nazwana walenrodyzmem. Polega ona na tym, że podstawowe cechy bohatera romantycznego wspiera szczególny sposób postępowania – podstęp i zdrada – w imię wyższych wartości, a więc dobra ojczyzny, narodu. Tylko ogólnonarodowy, wzniosły cel może usprawiedliwiać takie działanie. Ów lisi (skryty i podstępny) styl w dążeniu do celu jest jednak przyczyną tragizmu bohatera. On sam nie akceptuje metod, którymi się posługuje, ale równocześnie nie może ich zastąpić czystą moralnie grą z wrogiem (jest rzeczą oczywistą, że jego starania byłyby wtedy skazane na niepowodzenie). Konflikt moralny – brak zgody między wyznawanymi zasadami a sposobem działania – prowadzi wprost do klęski bohatera. Walenrodyzm to postawa wobec ojczyzny, ogółu, prowadząca do szlachetnego celu drogą nieetycznych, niehonorowych środków. Osamotniony bohater romantyczny podejmuje działania, których moralna ocena doprowadza do wewnętrznego rozdarcia i wyrzutów sumienia. Zwycięstwo idei, dla której bohater się poświęca, okupione jest jego osobistym nieszczęściem.