Poetyka powieści młodopolskiej w "Ludziach bezdomnych"

Poetyka powieści młodopolskiej Utwór Ludzie bezdomni to przykład powieści przełamującej poetykę gatunku utrwaloną w poprzedniej epoce literackiej. Do powieści pozytywistycznej nawiązuje autor, przedstawiając panoramiczny obraz życia społecznego w różnych regionach Polski, ukazując problemy ludzi tego czasu i warunki ich życia. Sposób ujmowania rzeczywistość (kompozycja, narracja, opisy itd.) wybiega jednak w kierunku pomysłów nowych, awangardowych i w tym sensie można uznać prekursorską funkcję tej powieści za jedno z najważniejszych osiągnięć prozy młodopolskiej. Na początek spójrzmy na sposób prowadzenia narracji. Powszechny w poprzedniej epoce narrator wszechwiedzący, stojący poza światem przedstawionym, z dystansu spoglądający na opisywane zdarzenia, ustępuje miejsca narracji zróżnicowanej w sposobie ujmowania świata. W powieści Żeromskiego można zauważyć dwu narratorów: autorski, ale oceniający świat oczyma głównego bohatera, wypowiadający się w 3. osobie oraz utożsamiony z postacią literacką – relacja ujęta w formę pamiętnika Joasi jest więc sformułowana w 1. osobie (jest to w pewnym stopniu nawiązanie do pomysłu B. Prusa pamiętnik Rzeckiego). Obydwa typy narracji w Ludziach bezdomnych wybiegają w kierunku subiektywizmu, opisują świat obserwowany poprzez pryzmat doświadczeń życiowych postaci – bohaterowie dostrzegają przede wszystkim to, co ich bezpośrednio dotyczy i wiąże się z ich biografią. W związku z tym język narracji, zwłaszcza pamiętnik Joasi, przesycony jest emocjami, pełen określeń wartościujących, ironicznych. Główne postaci charakteryzują się więc same, niejako „od wewnątrz”, zaś pozostałe widziane są oczyma Judyma i Joasi. Taki pogląd rozwija H. Markiewicz: Budową postaci rządzi zasada narracji jako „utajonego pamiętnika” Judyma: postacie poboczne więc (poza Joasią i Judymową) ukazane są „od zewnątrz” – przy pomocy charakterystyki bezpośredniej, złączonej czasem z życiorysem lub też poprzez dialog i portret; zgodnie przy tym z dość powszechną w literaturze XIX w konwencją, możliwości ekspresyjne wzroku i mimiki są na ogół wyolbrzymione. Joasia natomiast charakteryzuje się głównie sama w swym pamiętniku – przede wszystkim przez emocjonalnie nacechowany a zarazem refleksyjny opis zdarzeń, z którymi styka ją życie, a także przez introspekcję psychologiczną. Autoportret w ten sposób pośrednio stworzony, mimo stylizacji niektórych fragmentów, jest realistyczny, bogato uszczegółowiony, wyrazisty również w intelektualnej charakterystyce bohaterki.13 Charakter świata przedstawionego nie odbiega od tego, który pokazywano w powieści realistycznej. Ma on również znamiona prawdopodobieństwa, ale realizm został tu wsparty drastycznymi w wymowie opisami naturalistycznymi (zwłaszcza nędza ludzi z nizin społecznych), dbałością o detale, zmysłowym sposobem ujęcia (np. widok wnętrza mieszkania Wiktora, zapach malarycznego powietrza, hałas młotów w stalowni). Tu zapewne autor skorzystał z osiągnięć prozy naturalistycznej, zwłaszcza E. Zoli (Germinal – powieść o życiu górników). W opisach stanu psychicznego i uczuć pojawiają się określenia zmetaforyzowane, które ułatwiają dotknięcie przy pomocy słownictwa rzeczywistości wysoce subtelnej i trudnej do odtworzenia. Kompozycja powieści jest luźna, ale autor przestrzega zasady chronologii, ukazuje jednak tylko momenty i okresy z życia bohaterów o szczególnej doniosłości. Zdarzenia są więc przedstawione w takiej kolejności, w jakiej następowały. Relację z przebiegu akcji uzupełniają wstawki o charakterze lirycznym, dlatego fabuła nie ma zwartego charakteru. W związku z owym splotem fragmentów umownie nazwanych poetyckimi z realistycznymi obrazami rzeczywistości można mówić o wielości i różnorodności stylistycznej powieści Żeromskiego. Najogólniej mówiąc styl Ludzi bezdomnych jest „nieprzeźroczysty”, skupia uwagę na sposobie wypowiadania myśli, na charakterze opisu (w klasycznej powieści realistycznej odsyłał bezpośrednio do treści nie zawierał językowych ozdobników), różnicuje postaci pod względem ,językowym. H. Markiewicz wyróżnia następujące odmiany stylu tej powieści: neutralny (fragmenty o charakterze informacyjnym), gawędziarski (dowcip językowy, tolerowane wulgaryzmy, ironia i idiomy charakterystyczne dla mowy potocznej), poetycko-patetyezny (przeżycia zakochanych bohaterów, opisy przyrody – poetyzmy, (przenośnie, powtórzenia, ciągi epitetów, symbolika, zestroje akcentów i frazy imitujące wiersz sylabotoniczny) oraz tzw. stop stylistyczny, polegający na wykorzystaniu połączenia różnych stylów (opisy i życia biedoty – wyrazy o zabarwieniu ujemnym wraz z innymi wymienionymi wcześniej odmianami stylu).14 Język powieści jest w wielu fragmentach silnie zmetaforyzowany (dominuje zwłaszcza animizacja i personifikacja), ulega skłonności do liryzacji, sprawia wrażenie języka poezji. Pojawia się zaczerpnięta z malarstwa impresjonistyczna technika portretowania postaci, zwłaszcza stanów psychicznych i przeżyć doktora Judyma, czasem tak nieśmiałego i ulegającego swojemu kompleksowi niższości. Wykorzystane w powieści formy podawcze również imponują wielką różnorodnością. Wspomnieliśmy już o opisie, opowiadaniu i pamiętniku. Można jeszcze wymienić cytaty z dzieł literackich i filozoficznych, relacje z dyskusji, listy. Owa mnogość form podawczych In jeszcze jedno uzasadnienie zróżnicowania w zakresie stylu. Utwór Ludzie bezdomni często bywa określany mianem powieści symbolicznej. Istotnie gromadzi ona znaczące dla interpretacji symbole. Wymiar symboliczny mają niektóre postaci: Judym, Joasia, Korzecki. Tomasz stanowi moralny wzorzec szlachetnego postępowania wbrew wszelkim przeciwnościom, jego ukochana kojarzy się ze stabilizacją i ciepłem domowego ogniska, zaś Korzecki to symbol walki rewolucyjnej i niepokojów egzystencjalnych wrażliwego człowieka. Symboliczne znaczenie mają plastyczne obrazy widziane oczyma bohatera: martwe wody – zabory, czerwona linia zakończona strzałką i krzyk pawia zwiastujące śmierć, rozdarta sosna nad usuwiskiem. Wreszcie bezdomność bohaterów to znak nieszczęścia narodowego – symbol narodu pozbawionego ojczyzny. Modna w okresie modernizmu technika symboliczna była dotąd stosowana w sztukach plastycznych, liryce i dramacie. Jak widać, znalazła miejsce w utworze epickim i w dużej mierze przysłużyła się budowaniu nastrojowego charakteru dzieła. Warto wspomnieć jeszcze o innym charakterystycznym dla poezji tego czasu wprowadzonym tu sposobie wyrażania stanów psychicznych człowieka, tak zwanej psychizacji pejzażu (np. rozdział pt. Przyjdź). Czasami przylatał wiatr, rozbujał ten krzew lekko, równo, cicho – wtedy cudowne strofy liści kołysały się w ciepłym, wilgotnym powietrzu sennymi akordami, niby muzyka, która oniemiała i, przybrawszy na się kształt tak przedziwny, zastygła. Judym siedział u otwartego okna w swoim mieszkaniu. Płonął od głębokiej radości. W pewnych sekundach wznosiły się w jego sercu jakieś tchnienia uczuć podobne do tych, co kołysały wierzchołki drzew. [...] Na coś niesłychanego czekał, na przyjście czyjeś ... (144) Na podstawie tego fragmentu można obserwować ową liryzację – ważny wyróżnik młodopolskiej prozy S. Żeromskiego. Jak widać, struktura powieści jest bardzo złożona i urozmaicona pod każdym względem. Można więc przypuszczać, że oprócz doniosłej problematyki społecznej właśnie artystyczny kształt dzieła, jego nowatorstwo formalne zapewniło mu tak wielkie powodzenie.